Especial Día Internacional de las Mujeres Rurales: Alma y sustento
Mejen kaajoo’ob tu peétlu’umil Kaanpeche’ ts’o’ok u kaxtiko’ob uláak’ tu’ux u ch’a’ak u yóolo’ob ti’al u béeytal u koonolo’ob: ku jóok’olo’ob tak te’e noj kaajo’, tu’ux yaan u noj kúuchil koonol abaastos Pedro Sainz de Baranda, ti’al u láaj koniko’ob ba’ax ku biinsiko’ob tu sáabukano’ob. Ko’olelo’ob ti’ kaajo’ob je’el bix Hampolol, kex 30 kiloometróos náach yanik ti’ San Francisco de Campechee’, yéetel uláak’ naats’tako’ob je’el bix Betania yéetel Chembláse’, ku jóok’olo’ob koonol tak merkaado te’e noj kaajo’.
Juntúul kajnáale’ tu tsikbaltaj: “Ma’ túun beyo’ láak’, waye’ ma’ ten a kaxt ko’olel ku máan jooch; ts’o’ok u k’éexel ba’al, walkila’ k’a’anan ba’al ku beetiko’ob yóok’lal u baatsilo’ob, beyili’ tak ka’acho’, ba’ale’ walkila’ leti’ob e’esik u bejil le meyajo’. Leti’ob ilik bix u yantal ba’al u jóok’olo’ob tak te’e noj kaajo’, ti’al u koonolo’ob”, tu tsikbaltaj ka’alikil u bin tak tu páarseláa.
Sonia Cuevase’ leti’e’ yáax maaya xpat a’almajt’aan yanchaj te’e péetlu’umo’, yóok’lal u kaajil Calkiní, tu jo’olej le je’elo’ tu beetaj xan u yáax xjo’olpóopil ti’ jump’éel noj kaaj tu’ux eets’el u muuk’ xiib. “Ma’ juntakáalili’ juntúul u ko’olelil kaaj yéetel juntúul máasewal ko’olel. Juntúul u ko’olelil kaaje’ ma’ tsaj máasewal u ch’i’ibali’, ba’ale’ juntakáalili’ bix kpakta’al tumen tu ka’atúulalo’on ti’ chan kaaj yano’ob, naats’ k’áax”.
Tu ya’alaj ko’olele’ beyili’ u beetik ba’al ka’achij, u yojelo’ob bix u k’a’abéetkunso’ob taak’in yéetel bix u tséentik u baatsil, “kex ti’ noj kaaj wa ti’ chan kaaje’, to’one’ ku yantal k-ilik bix k-kaláantik kbaatsil, kchakik k-o’och, beyka’aj k’a’abéet, tumen ko’olel je’el bix to’on kmeyajtik k’áaxe’, ku yantal kjóok’sik u súutukil ti’al kmeyajtik xan k-kool yaan tak sooláar”, tu ya’alaj.
U bejil koonol: Dzitbalché tak noj kaaj
Ja’atskab k’iin ka k’uch Margarita tu kaajil Kaanpech yéetel jump’éel boox boolsa 15 kilos u aalil, ti’ u k’axmaj u mejen boolsasil káakawatée, sikil yéetel u waajil nata, tuláakale’ beeta’an tu taanaj. Ma’ ya’ab u tsikbali’, sublak. Ma’ tu yóotaj tsikbali’ ba’ale’ ka tin k’áataj ti’ wa k’a’anan u k’iimbesa’al u ko’olelil kaaje’, tu ya’alaje’ “beyo’”. Ts’o’oke’ binij. Je’el bix leti’o’ yaan uláak’ ko’olelo’ob ti’ u kaajilo’ob Hampolol, Kobén, Betania wa Chemblás, te’e merkaadóo.
Pie:
U muuk’ ko’olele’ yanili’ tuláakal tu’ux ba’ale’ najmal u chíimpolta’al.
Edición: Emilio Gómez
