“U jaajil ba’ax k-k’áate’, leti’ u súutul u yich jo’olpóopo’ob ti’al u ch’éenel u seen k’askúunta’al chak te’ob yaan”, beey tu tsikbalaj Jorge Herrera Silveira, máax ku meyaj tu kúuchul Recursos del Mar del Centro ti’ u mola’ayil Investigación y de Estudios Avanzados del IPN (CINVESTAV).
Óoli’ u 30 por siientoil chak te’ob tu péetlu’umil Yucatán, le je’ela’ kex ichil 20 tak 40 mil ektaarease’, ts’o’ok u k’astalo’ob wa ts’o’ok u pe’erchajal; “in ti’ale’, ma’ leti’ u jach táaj talamil ba’al […] táan k-ilike’ láayli’ u k’askúunta’alo’obe’ tumen ku k’éexel bix u k’a’abéetkunsa’al le lu’umo’, láayli’ u seen bu’ut’ul, ts’o’okole’ le je’elo’ táan u k’atik u beel ja’, le beetik ma’ tu k’uchul k’áak’náab”.
U bin u xu’upulo’obe’, tu ya’alaj, ucha’an tumen ku núupul pueertos de aabrigóo yéetel le úumedaleso’, tumen ku jach táaj ya’abta’al u yokol u ja’il k’áak’náab, ts’o’okole’ u ja’il chak tee’, ku sa’ap’al yéetel ku ch’óoch’tal; ku p’íittal xan ch’ujuk ja’ tumen peteno’obe’ but’a’abij, le beetike’, jach k’a’anan u luk’sa’al ba’alo’ob pula’an te’e peteno’obo’, beyxan te’e bejo’obo’; le beetik ku k’áatal u beel ja’, tumen le beetik ma’ táan u máan.
“Walkila’ unaj u je’ets’el tumen a’almajt’aan ma’ u ts’a’abal u páajtalil u beeta’al kúuchilo’ob tu jáalikil mix jump’éel le chak te’obo’, tumen táanile’ unaj u yila’al jach bix yaniko’ob yéetel bix u kaláanta’alo’ob”, tu ya’alaj.
Leti’e’, yóok’lal ba’ax u yojele’, tu páayt’antaj máak ti’al ka je’elsa’ak páajtalil ku ts’a’abal ti’al u k’éexel bix u k’a’abéetkunsa’al lu’um te’e tu’ux yaan chak te’ob, “u jo’olpóopilo’ob kaaj unaj u kaláantiko’ob”; tu tsikbaltaje’ xuulil jets’a’an ti’al u béetal u líik’sa’al kúuchilo’obe’ ma’ tu chíimpolta’alo’ob je’el bix unaje’.
“Tu kaajil El Cuyoe’ táan u kaxta’al u nojochkíinsa’al ba’al je’el bix beeta’an Holbox, chéen ba’axe’ lelo’ jach je’el u k’askúuntik le baantailo’, tumen séeba’an u yu’ubik lu’um kéen beeta’ak wa ba’ax. Wa beey lu’umil tu’ux yaneche’, ma’ unaj a táakmuk’tik meyajo’ob tu’ux ka líik’sa’ak kúuchilo’obi’”.
Walkila’ najmal u ch’éenel u ts’a’abal u páajtalil u beeta’al kúuchilo’ob, tumen leti’e’ kaajo’ob máansiko’ob u talamil kéen ts’o’okok. K’a’anan u kaláanta’al le lu’umo’ tumen leti’ kaláantik kaaj kéen yanak chak ik’alo’ob wa uláak’ ba’al jats’ik yóok’ol kaab.
Tu yaj óoltaj ma’ táan u k’u’ubul ya’abach taak’in ti’al u kaláanta’al chak te’ob, kex tumen CINVESTAV yaan nu’ukbesajo’ob ku beeta’al ti’ kaajo’ob, je’el bix Celestún, Sisal, Chuburná, Progreso, Yucalpetén, Dzilam yéetel El Cuyo, tumen chéen 100 ektaareas ku yúuchul meyaji’.
En español: Con el fin de proteger a los manglares, piden alto a permisos de construcción
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
