Tu ja’abil 2006e’, u ts’unusil iim, wa cáncer de mama, leti’e’ káaj u asab tsa’ayal ti’ ko’olel, ba’ale’ tu jo’oloj ka’ap’éel ja’ab káajak u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’, ts’o’ok u yila’al tumen ts’akyajo’obe’ u tumoresilo’obe’ asab nuuktak yéetel k’i’itpaja’an ichil uláak’ u oorganosil u wíinkilal máak, ts’o’okole’ mix táan u páajtal, wa jach óoli’ mina’an u páajtalil u ts’aatáanta’al.
Le ba’ax ila’ana’ talam, chéen ba’axe’ je’el u béeytal u chan éensa’al le beyka’aj u tsa’ayalo’ wa ka yanak jump’éel nu’ukbesaj ichil tuláakal u noj lu’umil México, tu’ux ka táanilkunsa’ak u xak’alta’al wa tsaayal ti’ máak, yéetel séeb k’ujsa’al u ts’aakil, tu ya’alaj Claudia Arce Salinas, u éespesialistail Instituto Nacional de Cancerología (Incan).
Tu tsolaje’, ma’ili’ yanak u pak’be’en k’oja’anil coronaviruse’, u 10 por siientoil u tuumoresil ku yantal tu yiim máake’ ku yáax ila’al Incan ka’alikil ti’ yaan tu metaastikáa etapaail, le je’ela’ u k’áat u ya’ale’ k’iin ts’o’ok u yokol tu puulmoon, tu baakel, wa tu choochel máak, ba’ale’ walkila’ ts’o’ok u náakal tak 23 u póorsentaajeil.
En español: Se duplicaron casos graves de cáncer de mama durante pandemia en México
Ka’alikile’, tuumores ts’o’ok u mootchajalo’ob, le ts’o’ok u loobiltiko’ob ganglios linfáticos yéetel/wa tak subclaviculares (leti’e’ tu’ux ku múuch’ul ichil u 60 yéetel u 70 por siientoil u diagnoostikos Incan), ma’ili’ yanak Covid-19e’ ku chíikpajal 3 cms u kóochil, ba’ale’ walkila’ yaan ku yila’ale’ ku p’isik 8 cms.
Kex tumen yaan tráatamientos ku yáantaj ti’al u ts’aatáanta’al neoplasias ts’o’ok u chan mootschajalo’obe’, u 40 por siientoil máax tu tsaayale’ ku ka’a nuuktal. Ko’olele’ jach ku yáanta’al tumen u túumbenil teerapias ku meyajta’al tumen ts’o’ok u yila’ale’ ku yáantalo’ob yéetel, ba’ale’ ma’ leti’ le ba’ax ku kaxta’alo’, tu tsikbaltaj.
U kaambal wíinik ti’al ts’aakankile’ ts’o’ok u náachtal, ts’o’okole’ walkila’ neoplasiae’ ts’o’ok u táakbesa’al ichil krooniko ba’al ku tsa’ayal ti’ wíinik; yéetel túumben ts’aako’ob jóok’sa’ano’obe’ máaxo’ob k’oja’ano’obe’ ku béeytal u kuxtalo’ob tak ichil wakp’éel ja’abo’ob, wa maanal ti’, tu jo’oloj yanak ti’ tuumoro’ob mootschaja’an tu tséel u yiim wa le tsaayal ti’ metástasis. Kex beyo’ láayli’ yaan ya’abach ba’al ku binetik u yojéelta’al, tumen teraapiase’ ma’ chéen je’el máaxak ku yutstal u k’a’abéetkunsiki’, chéen máaxo’ob ku béeytal u k’uchulo’ob ti’ óonkoloojico najil ts’akyaj wa tu kúuchil Incan.
Mejen kaajo’obe’: p’ata’ano’ob paachil
Te’e mola’ayo’, ku yila’al u asab nojochil neoplasiase’ je’el u k’uchul u p’isik tak 40 cms u kóochil, ts’o’okole’ u ya’abile’ ti’ ko’olel kaja’an ti’ mejen kaajo’ob ku chíikpajal, tu tsikbaltaj Arce Salinas.
Tu noj lu’umo’on tu’ux táan u ch’a’ak bej u xíimbalo’ob je’el bix le yano’ob América Latinae’, asab ya’ab u tsa’ayal u k’oja’anil ts’unusil iim. Tu noj lu’umil Méxicoe’ ku piimtal tumen ya’abach ba’al yaan u yil u 72 por siientoil nojoch máako’obe’ máanja’an u aalilo’ob wa polkilo’ob. Chíibesa’an xane’, le ka’ap’éel ba’alo’oba’ ku asab beetik u yantal u sajbe’entsil u yantal k’aak’as tuumoro’ob ti’ wíinik.
Uláak’ ba’al ts’o’ok u yila’ale’, yaan xan ba’al u yil u ch’i’ibal máak, ts’o’okole’ walkila’, táan xan u yila’ale’ wa ku asab yantal u kuuch máak yéetel le k’oja’anila’ wa u moots máake’ ti’ u ch’a’amaj ichil latina wa afroamericana ch’i’ibal, tumen ichil áanglosajoon yéetel asiaatiko ch’i’ibale’ maas jump’íit u tsa’ayali’.
U jaajile’, ichil u dekaadáa 2010e’ ojéelta’ab káaj u yantal 15 mil túumben máax ti’ tsa’ay u ts’unusil iim ja’ab man ja’ab tu noj lu’umil México; walkila’, ku tsa’ayal ti’ 20 mil máak, ts’o’okole’ láayli’ u bin u ka’anchajal u xookil.
–Ba’ax táan u binetik túun
–Noj meyaj najmal u jach mu’uk’ankúunsa’ale’ leti’ u séeb ilik máak wa yaan ba’ax jela’an tu wíinikilal. Tu ja’abil 2017e’, u mola’ayil Organización Mundial de la Salud tu ya’alaje’, tu noj lu’umo’ob je’el bix le to’ona’, tu’ux ma’ chúuka’an kúuchil k’a’abéet ti’al u béeytal u beeta’al máastografia ti’ tuláakal ko’olelo’obe’, najmal u jach ts’aatáanta’al meyajo’ob ti’al u séeb ila’al wa tsaayal ti’ máax, yéetel ti’ u séeb ts’a’abal u ts’aakil ti’ máak. Tumen beyo’, chéen p’el u yu’ubik máak wa ba’ax jela’an tu yiime’, ma’ unaj u jach cha’ak u máan 30 k’iino’ob ti’al u yojéeltiko’ob wa ts’unus le tsaayalo’, wa ma’.
Tu ts’ook noj k’áatchi’il Encuesta Nacional de Salud y Nutrición beeta’ane’, ila’abe’ máastrografia ku beeta’al ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoe’ chéen ku ts’áak u páajtalil u beeta’al tu 20 por siientoil kaaj; unaj u béeytal tu 80 por siientoil, ts’o’okole’ najmal kéen ila’ak yaan jump’éel tumore’ ma’ unaj u jach yu’ubal kéen ma’achaki’. Wa ka béeyak u séeb yila’al ti’al u séeb ts’aatáanta’ale’ je’el u béeytal u ch’éejsa’al tu 97 por siientoil, tu ya’alaj Claudia Arce Salinas.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
