Laura Poy Solano
Saki’
Ti’ jump’éel kúuchil tu’ux suuka’an u beeta’al e’esaijlo’ob, tu puksi’ik’al u kaajil Xo’okene’, ti’ yaan junmúuch’ máako’ob beetik balts’am ku t’aniko’ob maaya yéetel u meyajtmajo’ob ts’íibo’ob je’el bix le beeta’an tumen William Shakespeare, Federico García Lorca, Emilio Carballido… Leti’obe’ táakpaja’ano’ob ichil u múuch’il Laboratorio de Teatro Campesino e Indígena (LTCI) káajsa’ab tumen aanimáas María Alicia Martínez Medrano, máax péektsil miatsil ti’ maaya lu’um.
Ka’aj beeta’ab múuch’e’, tukulta’ab u líik’sa’al beey u balts’amil ti’al kaaj, beeta’an xan tumen kaaj; Martínez Medrano –kíim tu ja’abil 2018– tu múul káajsaj yéetel Cristina Payán, u múuch’il LTCI tu ja’abil 1983, tu kaajil Oxolotán, Tabasco, ts’o’okole’, yéetel u yáantajil Julieta Campos, u yatan máax táan ka’ach u beetik u jala’achil te’e k’inako’ob te’e péetlu’umilo’, Enrique González Pedrero, béeychaj u ts’a’abal e’esbil, Bodas de sangre, ts’íibata’an tumen García Lorca.
Beey túuno’, ti’al u ja’abil 1989, Martínez Medrano yéetel Delia Rendón, máax jo’olbesik walkila’ LTCI, láayli’ yéetel u yáantajil Cristina yéetel Carlos Payán, máaxo’ob xan tu káajso’ob xan jayp’éel k’iino’ob paachil u pikil ju’unil La Jornadae’, tu jets’ajo’ob uláak’ jump’éel u múuch’il belts’am je’el bix le yáaxo’, ba’ale’ le je’elo’ tu kaajil Xo’oken.
En español: Xocén, más de tres décadas de teatro campesino e indígena
Tu jo’oloj treeinta ja’abo’obe’, meyaj káajsa’abe’ noj ba’al u ti’al le kaajo’, Kajnáalo’obe’ ku tsikbaltiko’obe’ le kúuchil tu’ux yáax jéets’ le meyaja’, kaxta’ab jump’éel tuunich; le je’ela’ pata’ab u k’aaba’ beey campana tunich yóok’lal bix u juum kéen k’o’olok.
Te’elo’ ku ka’ansa’al u beeta’al balts’am yéetel u tuukulil máax patjo’oltej; ku béeytal u táakpajal kolnáalo’ob yéetel maayaob, beyxan kajnáalo’ob naats’ yaniko’ob ti’ Xo’oken.
Rendóne’ tu k’a’ajsaj ts’o’ok maanal 30 ja’abo’ob káajak u líik’il le múuch’a’, “K’ucho’on ti’al agosto ti’ u ja’abil 1989. Yáaxe’ taalo’on k-u’uy ti’ob wa u k’áat u beeto’ob balts’am tak éetel. Káajike’ óol jela’an u paktiko’on tumen ma’ u k’ajóolo’oni’, ba’ale’ jujump’íitil úuchik u bin u éejentiko’on”.
Ti’al u beeta’al balts’ame’ ku cha’anukta’al u sáasil k’iin yéetel u juum ch’íich’o’ob yaan te’e k’áaxo’. Ti’al u kutal máake’ ku k’a’abéetkunsa’al sak tuunicho’ob yanili’ob te’elo’, yéetel yáanal che’ob ku ch’a’aba’al bo’oy. Kéen su’utuk ts’íibo’ob ich maaya tumen u ajbalts’amilo’ob le kaajo’ -je’el ba’axak bíin u meyajto’obe’- ku k’a’ayta’al ba’ax kun cha’antbil, je’el bix Máax yaan te’elo’, jump’éel che’ejunche’ejil balts’am ts’íibta’an tumen Emilio Carballido.
Balts’amo’ob ich maaya t’aan
“Ti’al u líik’sa’al múuch’il balts’ame’, t’ana’ab paalal yéetel tpáay’tantaj táankelemo’ob. Jts’a’ab u xookil ti’al u kanik máak bix u k’a’abéetkuns u juumil u t’aan, u sáasil t’aan, bix u péek ba’al, yéetel óok’ot, beyxan e’esa’ab bix u beeta’al jejeláas ba’alo’ob ichil balts’am, yáaxe’ bix u t’aan ba’alche’ob, bix u chíikbesa’al ba’ax bak’pachtik wíinik, yéetel tu ts’ooke’ kajnáalo’obe’ jo’op’ u tsikbaltiko’ob jejeláas ba’alo’ob, ba’ax ku yúuchul tu taanajo’ob, ti’ najil xook. Beey túuno’, beey káajik u náats’al kaaj, beey káaj u beeta’al balts’am ich maaya t’aan”, tu tsikbaltaj Rendón.
Uláak’ ba’ax ku k’a’ajsike’, tu ja’abilo’ob 80e’, ka’aj káaj u yantal u múuch’ilo’ob LTCI, chíikpaj balts’ame’ “náaysaj óol” ti’al u maásewal kaajilo’ob u noojolil México, tumen te’e k’inako’obe’ mina’an uláak’ mix ba’al, mix séelularo’ob, mix téelebisyon. Sáansamal u taal kajáalo’ob ti’al u ch’a’ako’ob le xookilo’obo’, ku tsikbaltiko’ob ba’ax le ku yilko’obo’: ‘le je’ela’ ma’atech u yu’ubal u t’aan, le je’ela’ ku yu’ubal”, beey úuchik u káajal u tsikbaltiko’ob u nu’ukil u bneeta’al balts’am, je’el bix tak bejla’o’”.
Máasewal kaajo’obe’, tu ya’alaj, u balts’amil máako’ob. Táanili’ u beetiko’ob balts’am, kex ma’ beey u k’aba’tiko’obo’.
Nataly Andrea, Norma Aracely, Jheymmi Esmeralda, u kajnáalilo’ob Xo’oken, ku beetiko’ob balts’am yéetel u xoknáalilo’ob séekundarya, káaj u bino’ob kaambal balts’am ka’ach kamp’éel u ja’abilo’ob. U ti’alo’obe’ “noj ba’al. U miatsilo’ob. Wey t-e’esaj u balts’amil Momentos sagrados mayas, ts’íibta’ab tumen xka’ansaj María Alicia, tu’ux táakpaj maanal 200 ajbalts’amo’ob”.
Maaya t’aane’ ku nupik kaaj yéetel balts’am, ba’ale’ beyxan yéetel meyaj ku taal u beeta’al tumen u xoknáalilo’ob UBBJ ti’ u kaajil Saki’, máaxo’ob tu bin u kaambalo’ob ti’al u ka’ansiko’ob u meyajta’al balts’am.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
