Te’e k’iino’ob máano’oba’ béeychaj in táakpajal ti’ jump¡éel noj cha’an beeta’ab: edición 42 de la Feria Internacional del Libro de Oaxaca (FILO). Ka’alikil in k’uchul tak te’e noj kaajo’, káaj in chi’ichnaktal, óoli’ beey chaajal ku yáalkab tu beel in k’i’ik’el; káaj in tukultik ba’ax le kun úuchul kéen k’uchkeno’: in wilkimbáaj yéetel uláak’ máak.
Ka’aj taal pak’be’en k’oja’ane’ ya’abach ba’al luk’ tin tuukul, óoli’ beey ma’ jaaj le ba’ax kun úuchulo’; ma’ tin tukultaj wa je’el u yúuchul jach beyo’, ma’ tin tukultaj wa je’el u múuch’ul tuukulo’ob, ts’íibo’ob, t’aano’ob mix máako’obi’. Ts’o’okole’, jach beey xan úuchik u tukulta’al kun úuchul cha’an te’e ja’aba’, ichil “kúuchilo’ob tu’ux u múuch’ul máak yéetel uláak’ bix u yantal wa u yúuchul ba’al”.
Le ba’ax kin ts’íibitik úuch te’e cha’ano’ kin tsikbaltik jach yéetel ba’ax yaan u yil ka’aj núup’o’on ko’olelo’on kts’íib, yéetel kpatjo’oltik jejeláas its’atil ichil u jejeláasil máaswewal t’aano’ob yaan ichil tuláakal u noj lu’umil México. Tene’, kin tukultik ba’ax úuche’ noj ba’al, ts’o’okole’, úuch ich ya’abach ki’imak óolalil, tumen béeychaj kmúuch’ul ya’ab ti’ máaxo’ob kts’íib, tumen u jaajile’, ma’ sáansamal u yantal u páajtalil u múuch’il u jejeláasil miatsilo’ob yéetel t’aano’ob ti’ jump’éelili’ kúuchil mix xan ti’ jump’éelili’ súiutukili’. Ya’abach juntéenake’, máaxo’ob kt’anik máasewal t’aano’obe’ ch’i’ichnako’on tumen kpéech’óolta’al, kpáaykunsa’al wa kja’atsal paachil, le beetike’ kp’atik paachil ki’iki’ óol, náaysaj óol yéetel múul yantal. Ku tu’ubul to’on. Chéen ba’axe’ le je’ela’, uláak’ bix je’el u páajtal u nats’ikubáaj máak tuka’atéen, uláak’ bix je’el u páajtal u kéet yantal yéetel uláak’ miatsilo’ob wa tuukulo’ob bak’pachtiko’on sáansamal.
Ko’olelo’ob siijilo’ob tu puksi’ik’al diidxazá, ñuu savi, maaya, ayuujk, tsotsil, ayöök, zoque miatsile’ béeychaj u paktikubáajo’ob. Béeychaj kmúul yantal te’e Cha’ano’ yéetel u muuk’il t’aan beyxan ts’íib. Táakpaj: Ateri Miyawatl, Mare Advertencia Lirika, Yásnaya A. Gil, Irma Pineda, Sásil Sánchez Ch, Susi Bentzulul, Noemí Gómez Bravo, Tajëëw B. Díaz Robles, Diana Domínguez, Celerina Sánchez, Josefa Sánchez, Nadia López García, ichil uláak’o’ob.
Te’elo’ béeychaj in wu’uyik ba’ax ts’o’ok u jach táaj kanik u beeto’ob, beyxan ba’ax yóok’lal ku ba’atelo’ob: xts’íibo’ob, xka’ansajo’ob, xbeet balts’amo’ob, xk’aayo’ob, ichil uláak’ ba’al ku meyajtiko’ob. U jaajile’, jach táaj ki’imak in wóol úuchik in táakbesa’al te’e noj k’iimbesaja’, beyxan tumen béeychaj in tsikbal yéetel in máansik ki’iki’ súutukilo’ob yiknalo’ob.
K’a’anan in wa’alike’, le múuch’ila’ tu péeksaj k-óol máaxo’ob t-ilikbáaj te’elo’. Jaytúul ti’ le múucho’one’, k-k’ajóolmekbaj ma’ili’ k’uchko’oni’, ba’ale’ chéen ti’ Internet. U peétlu’umil Oaxacae’ tu k’amo’on ti’al u béeytal k-ilikbáaj de tu jaajil.
Xaak’al ts’íib yéetel ts’íib
Úuchik u bine’, táakpajan ti’ jump’éel tsikbal. Múul beeta’ab xan yéetel Ateri Miyawatl beyxan Araceli Mancilla. Tu ka’atúulalo’obe’ xaak’al ts’íib ku beetiko’ob, ts’o’okole’ xts’íibo’ob xan; ku beetiko’ob jejeláas meyajo’ob leti’ob kaxtik u taak’inil yéetel bix u béeytal u beeta’al. Te’e súutuko’, tsikbaltpaj le noj meyaj k’a’abéet u beetchajal ti’al ka béeyak u jóok’ol ts’íibo’ob ich máasewal t’aano’ob. Beyxan tsikbalta’ab uláak’ ba’alo’ob yóok’lal noj meyaj ku beeta’al ti’al u chíikbesa’al u meyaj ko’olel kéen úuchik ts’íib. Je’el u tukultik máake’ le’e je’elo’ jump’éel ba’al suuk u beeta’al, yéetel jump’éel ba’al jeets’el u nu’ukil u meyajta’al, tumen ts’íibo’ob ku jóok’sa’al ich kastéelan yéetel uláak’ máasewal t’aano’obe’ yaan u nu’uk ts’o’okole’ jeets’el bix u beeta’al, chéen ba’axe’, je’ex úuchik u bin u yúuchul le tsikbalo’ tin wilaje’ ts’íib ich máasewal t’aano’obe’ jump’éel ba’al jujump’íitil u ch’a’ak bej, je’el bix u bin u beeta’ale’ beey u bin u mu’uk’anchajalo’. Tu yóoxtúulalo’one’, yéetel ba’ax kmeyajtike’, ts’o’ok k-kanik knu’uk ba’ax k’a’abéet ti’al u yúuchul ts’íib, beyxan bix k’a’abéet, tumen beyo’, ku béeytal knats’ik tuláakal ba’ax ku beeta’al ti’ máaxo’ob bíin u xoko’ob le ts’íibo’obo’. Tu paach túune’, ti’ yaan u jeel máako’ob uts tu yich u xokiko’ob ba’ax ts’íibta’an ich máasewal t’aano’ob, kex ma’ táan u na’atiko’ob wa u t’aniko’ob le t’aano’obo’.
Ya’abach ti’ le meyaj kbeetiko’, yaan jump’éelili’ u nu’ukil, ma’ tumen máasewal t’aano’ob ku ts’íibtalo’obi’ u k’áat u ya’al wa jump’éelili’ xan bix u beeta’al. Yéetel ba’ax ts’o’ok u káajsa’ale’ ku káajal túun u kaxta’al u jejeláasil b ix je’el u páajtal u beeta’al wa u nu’ukta’al ts’íibo’ob ichil u jejeláasil t’aano’ob yaan tu lu’umil México.
Le múuch’tambala’, ku beetik u téejel k’iino’ob ku máan chéen beyo’. Ku jopik u k’áak’il u jeel múuch’tambalo’ob je’el u beetchajal tu paachil k’iin, ku beetik u mu’uk’anchajal u jiit’il láak’inaj ku yantal ich máasewal ko’olelo’ob, le béeychaj u bino’obo’ ba’ale’ beyxan le ma’ béeychaj xan u yantalo’obi’ tumen, tu ts’ooke’, ts’íib yéetel maitsile’ yanili’ u beetik u yantal u k’iinil kmúuch’ul.
Beey túuno’, ku p’áatal ti’ ktuukul uláak’ ba’alo’ob je’el u béeytal kbeetik ti’al knupik kbeel tuka’atéen, ti’al ma’ u ch’éenel kxíimbal, yéetel u muuk’il ts’íib, yéetel u jejeláasil t’aan, yéetel áak’ab xíimbalo’ob, wa yéetel u ch’ujukil miatsil, óoli’ je’el bix u k’úumil octubre ku jocha’al ti’ je’el ba’axak súutukil ja’ab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
