Kex tumen ts’o’ok u máan ja’ab k’e’exel u jaatsil 27 ti’ u almejenil a’almajt’aan México, tu’ux jets’a’abe’ ku páajtal u ko’onol éejido’ob, walkila’ u yantal ti’ máak u k’áaxe’ ts’o’ok u yéemel 5 por siiento, beey tu ya’alaj Registro Agrario Nacional (RAN); ba’¡ale’
u asab ma’alobil k’áaxe’ ts’o’ok ch’a’abal tumen jaytúul máako’ob, ti’al u ts’áako’ob majáantbil, u meyajta’al wa p’ata’an tu k’abo’ob -u ya’abil ti’ le je’elo’obo’ kex ma’ patal ch’a’abane’ beyo’-, beyxan ku ch’a’ak u ti’alinto’ob kex wa tu beel wa ma’ u beetiko’obi’, beey a’alab tumen kolnáalo’ob.
U k’áaxil éejido’ob yéetel kaajo’ob yaan ka’ach ti’al u ja’abil 1992e’ k’ucha’an 104 miyoones 944 mil 405 eektaareas, ba’ale’ ti’al u ja’abil 2022a’, p’áat 99 miyones 649 mil 849 eektaareas, ti’ le ja’ab yaniko’ona’; le je’ela’ ku chíikbesik 50.7 por sientoil k’áaxo’ob yaan tu lu’umil México.
Ka’aj je’ets’ k’eexilo’ob te’e a’almajt’aano’ tukulta’abe’ yaan ba’al kun k’éexel yóok’lal, ba’ale’ tak walkila’ chéen kona’an 5 miyoones 294 mil 556 u eektareasil k’áax, u ya’abile’ leti’e’ tu’ux yaan u nu’ukulil jóoyab, u xíimbalta’al tumen máak yéetel tu’ux ku béeytal u líik’sa’al najo’obi’; ka’alikile’, nuukleos agrariose’ ya’abchaj tumen chéen 31 mil 27 yaan k’aachij, ba’ale’ walkila’ 32 mil 222, ts’o’okole’ le jaytúul máak ti’alinik k’áaxe’ ya’abchaji, tumen ka’ache’ chéen 3.5 miyoonesil yaan, ba’ale’ walkila’ ts’o’ok u náakal 5.3.
En español: Fracaso en venta de terrenos ejidales; particulares los acaparan en renta
U ya’abil mokt’aan ku beeta’al ti’al u majáanata’al éejido’obe’ ma’ táan u máansa’al tu táan RAN, tumen ma’ jeets’al wa najmal u beeta’ali’; le beetike’ ma’ ojéela’an jach tu beel jayp’éel k’áax majáanta’an ichil tuláakal u noj lu’umil México, mix xan ojéela’an bix u beeta’al u mokt’aanil ti’al u k’a’abéetkunsa’al le éejido’obo’.
Yéetel k’eexilo’ob beeta’ab tu jaatsil 27 ichil u Almejenil A’almajt’aan México tu ja’abil 1992e’, ka’alikil táan beetik u jala’achil u priístail Carlos Salinas de Gortari (1988-1994), xu’ul u t’o’oxol k’áax; beyxan jets’a’abe’ yaan u páajtal u k’a’abéetkunsa’al éejido’ob tumen u jeel máako’ob; u máansa’al u ju’unil ti’ páarselarios, je’el bix xan u ch’a’ak u ti’alintiko’ob páarselas ti’al u p’aatal ti’ leti’ob yéetel ti’al u ko’onol.
Benjamín Valenzuela, kolnáal, kóomuneróo yéetel máax táaka’an ichil u múuch’kabil Morena Agropecuaria, tu péetlu’umil Sinaloae’, tu tsolaj: “te’e k’inako’obe’ t-a’alaje’ muuk’ u ch’a’amaj PRIe’, tu tselaj tuláakal páajtalilo’ob ts’a’aban ka’ach ti’al u yutsil meyajta’al k’áax tumen éejidatario’ob yéetel u yuumilo’ob k’áax. “Láaj sa’at mola’ayo’ob je’el bix Banrural, Conasupo. Le beetike’, ka’aj a’alab ti’ kolnáalo’ob yaan u páajtalil u konik u k’áaxo’obe’, leti’obe’ tu beetajo’ob.”
Kex beyo’, tu ya’alaj, béeychaj u “k’a’atal” u beel, tu jaatsil 23 u a’almajt’aanil Ley Agraria, tu’ux je’ets’e’, múuch’ilkabile’ (tu’ux táakpaj u 75 por siientoil u yuumile’) unaj u ts’a’abal u páajtalil ti’ éejidatari’ob ti’al u ti’alintiko’ob tu chúuka’anil u páarsealo’ob.
Valenzuela tu ya’alaje’ úuchik u beeta’al le jeets’ila’ talam u béeytal ba’al, tumen ma’ ya’abach eektareas jóok’sa’an jumpáayil ti’ le éejido’obo’, ba’ale’ tu jeele’ káaj u “majáanta’al páarselas”, ba’ale’ le je’elo’ yanchaj tumen p’áat mina’an taak’in majáantbil yéetel mina’anchaj mix ba’al uts ti’al u ko’onol tu beel u jejeláasil ba’alo’ob ku pa’ak’al.
Ku tukultike’, ts’o’ok u máan k’iin ma’ táan u táakmuk’ta’al éejidatari’ob tumen Financiera Rural ti’al u béeytal u beetiko’ob jejeláas meyajo’ob, ts’o’okole’ le mola’ayo’ yéetel u ti’alinta’al k’áax tumen máake’ jach ma’ ya’ab u bin u xu’ulul.
Ba’alo’ob beya’ jejeláas bix u yúuchul ti’ le 31 u p’éel péetlu’umilo’ob México. Carlos González, juntúul ti’ u áabogadoilo’ob k’áax asab ya’ab u meyaj tu lu’umil México, yéetel máax jo’olbesik u kaláanta’al k’áax ti’ jejeláas máasewal lu’umo’obe’ tu ya’alaj tu péetlu’umil Jalisco, ts’o’ok lajun ja’ab káajak u meyajta’al agaabei’, ba’ale’ u k’áaxile’ majáantbil. Beyxan ku pa’ak’al fruutos roojos yéetel oom. Le je’ela’ ku p’atik tséelik kool suuk u beeta’al ka’achij.
Tu péetlu’umil Méxicoe’ k’áax tu’ux ku yúuchul paak’a’ale’ ts’o’ok u jach táaj “nojochkíinsa’al” ichil u ts’ook 30 ja’abo’ob, u ya’abile’ tumen ts’o’ok xan u ya’abtal noj kaajo’ob, ba’ale’ beyxan tumen ya’anach ti’ le éejidatari’obo’ ku konik u k’áaxo’ob, ma’ táan u meyajtiko’obi’, beey tu ya’alaj Everardo Lovera, máax jo’olbesik u kaláanta’al k’áax.
Ka’alikil ti’ péetlu’umo’ob je’el bix Morelos, Chihuahua, Chiapas, Guerrero, Colima yéetel Nayarite’, u ti’alintal k’áaxe’ táan u mu’uk’anchajal ba’ale’ tu k’ab noj mola’ayo’ob meyajtik miinas; ti’ péetlu’umo’ob je’el bix Puebla, Nuevo León yéetel Guanajuato, leti’e’ mola’ayob beetik najo’obo’; yéetel tu péetlu’umilo’ob Quintana Roo, Campeche beyxan Yucatáne’ leti’e’ mola’ayob meyajtik jejeláas ba’alo’ob ti’al u k’uchul máak xíinximbal te’e lu’umo’obo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
