Ti’ le ts’ook treeinta ja’abo’oba’, tu péetlu’umil Kaanpeche’, ts’o’ok u ch’a’abal kex 300 mil ektaareas ti’ 2 miyoonesil 938 mil 329 ti’alinta’an beey próopiedad soosyal le 385 u túul éejidatario’ob yaan te’e péetlu’umo’. Le je’elo’ béeykunsa’an tumen ju’uno’ob ku ts’a’abal yóok’lal, u kóontratosil, wa ju’uno’ob jets’ik kajnáal máako’ob kex táanxel kajil máako’obe’, ma’ tu beel jóok’sano’obi’.
Le beyka’aj k’áax ch’a’abano’ je’el u ya’abtal ti’ le winalo’ob ku taala’ tumen, je’ex le 13 ti’ noviembrea’, u múuch’kabil éejidoil Hopelchéne’ yaan u tsikbaltik wa ku éejentik, wa ma’, mokt’aan jets’ik úusufrukto yéetel Fundación Alí –ti’alinta’an tumen máax beetik ka’ach u déelegadoil Registro Agrario Nacional (RAN) tu lu’umil Yucatán, Alfonso Pereira Palomo– ti’al u p’ata’al tu k’ab kex 100 mil ektaareas ti’ u k’áaxo’obo’, ti’al u beeya’al “meyajo’ob ti’al u ts’aatáanta’al k’áax”.
“U talamile’ ku yantal tumen tsikbale’ mix jaaji’, chéen ku beeta’al óoli’ beey yaan u beeta’al”, tu ya’alaj j-áaktibistáa Álvaro Mena Fuentes, “u jaajile ts’o’ok u je’ets’el ba’al, tumen tuláakal le 248 éejidatario’obo’ ts’o’ok u yáax k’amiko’ob 150 mil pesos, tumen u bo’olil u táanchúumukil unaj u ts’a’abal ti’ob (tu ts’ooke’ unaj u k’amiko’ob lalaj juntúulale’ 300 mil pesos) ti’al beyo’ u p’atiko’ob le k’áaxo’.”
En español: Con artimañas desmantelan la propiedad ejidal en Campeche
Ba’alo’ob je’el bix le je’ela’, leti’e’ ku beeta’al ti’ uláak’ éejido’ob tu péetlu’umil Kaanpech, chéen ba’axe’, jach chíika’an ti’ u kajail Lerma, tu’ux ts’o’ok u ch’a’abal maanal 9 mil ektaareas, úuchik u k’a’abéetkunsa’al ju’uno’ob je’el bix “avecindamiento ilegal”, tumen táanxel kaajil máako’obe’ ku “táakbesa’alob” beey éejidatario’ob tumen le áasambleao’, le beetik jcha’ab u k’amiko’ob k’áax ti’al u meyajta’al, ts’o’okole’ yanchaj tu’uxe’ oksa’ab saajkil ti’ máax, tak ka’aj to’okij.
Tu kaajil Lermae’, lalaj éejidatarie’ tu k’amaj taak’in ti’al u cha’ak u ch’a’abal u k’áaxo’ob tumen u mola’ayil Mouriño, ikil u ts’áamaj meyaj u mola’ayil Supermex (ti’alinta’an tumen j-éespañolil Carlos Mouriño Atanez, u yuumil máax tu beetaj u séekretarioil Gobernación Juan Camilo Mouriño Terrazo), ti’al u beeta’al u kúuchil Country Club, tu’ux walkila’, ts’o’ok u beeta’al jump’éel k’áak’náab, ka’ap’éel áalberkáa, jump’éel ti’ le je’elo’ séemiolímpikáa, u kaampoil u báaxta’al golf, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Je’el bix le je’elo’ yaan uláak’ k’áaxo’ob tu’ux láayli’ beey u beeta’al ba’alo’: ku pa’ak’al sooyáa wa paalma áafrikaanáa, wa ma’e’ ku seen ch’a’abal che’ob.
Tak ka’aj kíim Pedro Celestino May Can, máax jo’olbesik ka’ach u múuch’il u éejidoil Lerma yéetel máax jo’olbesik Movimiento Campesino Tierra y Justicia, tu ba’ateltaj, kex 13 ja’abo’ob, u su’utul k’áaxo’ob toka’an tu kaajil Lerma. Tu kaxtaj ka yanak kex wakp’éel juisyos ti’al u su’utul k’áax jcha’a’b tumen máako’ob je’el bix Carlos Mouriño yéetel Javier Duarte.
Ba’ale’ May Cane’ kíim tu ja’abil 2021, úuchik u tsa’ayal ts’unus ti’; kex beyo’ béeychaj ka’a ch’a’ak 630 ektaareas tu jo’oloj jayp’éel ja’abo’ob káajak juisyos. U k’áat ka’ach ka su’utuk ti’ le éejidoo’ le 9 mil ektaareas ku binetiko’ ba’ale’ kíimij. Walkila’ máaxo’ob ch’a’amaile’ mix táan u chi’ichnaktalo’ob yóok’lal mix ba’al tuka’atéen.
Óoli’ xan beey úuchik u yúuchul u éejidoil Xmabén, tu méek’tankaajil Hopelchén, tu ja’abil 1990e’, yanchaj 21 méenonitaob (táanxel kajil máako’ob meyajtik lu’um k’ucho’ob tu ja’abil 1980 tu lu’umil Kaanpeche’) tu kaxto’ob bix u ye’esiko’ob kajnáalo’ob te’e lu’umo’, ts’o’okole’ tu ye’eso’ob éejidatari’ob, le beetike’, yanchaj u ts’a’abal ti’ob 5 mil 656 ektaareas beey úusufrukto yaan u xáantal 30 ja’abo’ob.
Méenonitaobe’ tu jatsubáajo’ob ti’ le éejido ka tu káajso’ob jump’éel túumben kaaj tu k’aaba’taj Nuevo Durango.
Uláak’ bix u ch’a’abal k’áax ti’ le éejido’obo’ ku yúuchul kéen k’a’abéetkunsa’ak u kóontratosil úusufrukto ti’ jump’éel u éejidoil San Nicolás, tu méek’tankaajil Calkiní; te’elo’ 400 u p’éel kúuchkabalo’obe’ tu ts’áajo’ob le 5 mil 130 ektaareasil k’áax yaan ti’ob ka’ach tu ja’abil 2017, ti’al u beeta’al jump’éel meyaj tumen u mola’ayil Vive Energía, ti’alinta’an tumen Compañía Eléctrica del Valle de México. Kex tumen a’alab ti’ob yaan u ts’a’abal taak’in yéetel yaan xan u náajalo’ob ja’ab man ja’ab yéetel le ba’ax beeta’abo’, ma’ yanchaj mix ba’ali’, ts’o’okole’ mix ba’al u yojelo’ob yóok’lal u yuumilo’ob le mola’ayo’ ba’ale’ mix jump’éel k’áaxu ti’alo’ob walkila’.
Ichil éejido’ob tu’ux ts’a’aban k’áaxo’ob ti’al u beeta’al noj meyajo’obe’ ti’ yaan Pomuch, tu’ux ts’a’aban óoli’ 85 mil ektaareas; Bolonchén, maanal 73 mil; Hopelchén, yaan 77 mil; Tenabó, 58 mil; Xbacab, yéetel 6 mil; Champotón, 10 mil, yéetel San Nicolás, 5 mil 100 ektaareas.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
