U chowakil Sac Actune’ óoli’ ku p’isik 368 kiloometros áaktuno’ob yaan u ja’il, tu petenil Yucatán, ts’o’okole’ te’elo’ yaan u jejeláasil lu’um yéetel kuxtal k’a’anantak, le beetike’ chíimolta’ab beey jump’éel ti’ le 100 u p’éel kúuchilo’ob asab k’a’anantak ti’ yóok’ol kaab.
Chíimpolale’ k’uba’ab tumen Unión Internacional de Ciencias Geológicas (IUGS, yóok’lal bix u k’aaba’ ich inglés), le je’ela’ jump’éel múuch’kabil tu’ux táaka’an maanal ti’ jump’éel miyoon sientiifikóos ichil tuláakal yóok’ol kaab; leti’obe’ tu ya’alajo’ob Sac Actune’ jump’éel kúuchil ti’al u na’atal bix yanik le lu’uma’.
Áaktuno’ob yaan u ja’ile’ ti’ yano’ob tu péetlu’umil Quintana Roo, ts’o’okole’ leti’e’ asab chowak yaan ichil tuláakal le yóok’ol kaaba’. Yáanal lu’um yaan ts’o’okole’ yaan u ja’il, yéetel yaan ya’abach kuxtal jach chéen u ti’al le lu’umila’, ichilo’obe’ ti’ yaan remipedios, lelo’oba’ krustaaseos tu yáax e’esajo’ob kuxtal ti’ le Yóok’ol Kaaba’.
En español: Sac Actun, el único geositio mexicano entre los más importantes del mundo
Ts’o’ookole’, Sac Actune’ leti’ beetik u yantal uk’be’en ja’ ti’al le baanta je’elo’, yéetel leti’ xan kuxkíinsik k’áax yaan tu yóok’kabili’.
“Le beetike’, u kaláanta’al yéetel u ts’aatáanta’ale’ le áaktuno’oba’ jach táaj k’a’anan. Kéen kaláanta’ake’, ku kaláanta’al xan kuxtal yaan tu peteni Yucatán, ts’o’okole’ tu paache’ ku mu’uk’ankúunsa’al u ba’alumbáaj ti’al u meyajta’al u k’a’amal ajxíinximbal máako’ob. Ba’ax in k’áat ka na’atake’, ma’ chéen áaktuno’obi’, tumen ti’al kaaje’ k’a’anan tumen ti’ ku ch’a’abal ja’”, tu tsikbaltaj Rafael López Martínez, máax ku meyaj Instituto de Geología ti’ u noj najil xook UNAM.
Chéen Sac Actun, ichil tuláakal u noj lu’umil México, táakbesa’an ichil u tsoolil kúcuchilo’bo Sitios del Patrimonio Geológico beeta’an tumen IUGS, tumen te’elo’ ku núupul u k’ajla’ayil lu’um, u wíinkilal lu’um yéetel miatsil.
Ajxak’al xooko’obe’ tu ya’alajo’ob le kúuchila’ jach k’a’anan ti’al u na’atal bix ts’o’ok u k’éexel u ka’analil k’áak’náab ichil le ts’ook 800 mil ja’abo’oba’, ts’o’okole’ ichil u xa’aybejil ja’obe’ kaxta’an u baakel ba’alche’ob yéetel wíiniko’ob kuxlajo’ob tu jats k’iinil Pleistoceno.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
