Ti’ le ts’ook ka’a k’áal ja’abo’oba’, máaxo’ob meyajtik káafée tu noj lu’umil Méxicoe’ ts’o’ok u jach ts’áaj u yóolo’ob ti’al u no’ojantal ba’ax ku meyajtiko’ob, beyxan ka jach ki’ jóok’ok ba’ax ku jochiko’ob; ki’imak u yóolo’ob tumen ku ma’anal, yéetel tumen chíimpolta’an Europa, ts’o’okole’ yéetel le meyajo’ ku mu’uk’ankúunsiko’ob miatsil nuupul yéetel le ki’ ba’ala’, beey tu ya’alaj Armando Bartra, jxak’al xook yéetel sosyologóo.
Ichil k’áat chi’ beeta’ab tumen La Jornada, juntúul ti’ le máaxo’ob ts’íibtmaj u áanalte’il La hora del café: dos siglos a muchas voces, tu tsikbaltaj “jach ma’ keet yanik ba’al ichil le bix u ko’onol yéetel le bix u meyajta’al káafée, le beetike’ páayt’aanaj ti’al u tukulta’al ba’ax yaan tu paach le meyaja’”.
Tsikbal ku ya’alal yóok’lal tu’ux síij káafée’ ku ya’alik ti’ kaxta’ab tu kaajil Kaffaen, Abisinia; k’ajóolta’an beey Etiopía walkila’, tu’ux káaj u yantal te’e ich k’áax chéen beyo’.
Ka’aj káaj u yu’uk’ul Europae’, k’ujsa’ab u yáax kúulul tak Nueva España ti’al u ts’o’okbal u siigloil XVIII. Yáax k’ujsa’ab Cuba, ti’al u pa’ak’al Córdoba, Veracruz.
Bartrae’ tu ya’alaje’ tu noj lu’umil Méxicoe’ “ichil tuláakal siiglo XX yéetel le beyka’aj ja’abo’ob ts’o’ok u yáalkab ti’ siiglo XXIe’, pak’a’an káafée ts’o’okole’ jach ma’alob u jóok’ol; yaan k’iine’ ma’ jach utsi’ ba’ale’ jach ya’ab le ku jóok’sa’alo’”.
“Máaxo’ob pak’ik káafée ti’ nukuch k’áaxo’obe’, je’el bix le yano’ob Chiapas, Oaxaca, Puebla yéetel Veracruz, ma’ tu jach k’a’abéetkunsiko’ob káafée, wa ma’ jach beey ka’acho’. Ku meyajtiko’ob ti’al u yuumil le k’áaxo’, ts’o’okole’ ma’ ut su bo’otal ti’obi’. Ti’al u ts’o’okbal u ja’abilo’ob 80 ti’ le siiglo máaniko’, tu ya’alaj Bartrae’, máaxo’ob pak’ik káafée’ káaj u kaxtiko’ob ka jach utsuk jóok’ok u paak’alo’obi’. Ma’ chéen ti’al u yantal u taak’inil u tséentikubáajo’obi’; asab k’a’anan tumen ya’ab ba’al ku taasik tu paach; miatsil, tuukul, na’at”.
Jump’éel k’a’anan ba’al ti’ u k’ajla’ayil u meyajta’al káafée tu lu’umil Méxicoe’, leti’ ka yanchaj u múuch’kabil Unión de Comunidades Indígenas de la Región del Istmo (Uciri), káajsa’ab tu ja’abil 1981 tumen jmexikoil k’iin Arturo Lona yéetel jholandésil k’iin Francisco Van der Hoff. Yéetel múuch’kabile’ káaj u bo’ota’al tu beel kéen ma’anak káafée, tumen kaxta’ab u táakmuk’ta’al múul meyaj ichil máaxo’ob pak’ik yéetel máaxo’ob kanik, tu tsolaj Bartra ti’ áanalte’ u múul beetmaj yéetel Rosario Cobo y Lorena Paz Paredes.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
