Máaxo’ob jo’olbesik múuch’kabilo’ob meyajtik káafée ku ya’aliko’obe’ tu noj lu’umil Méxicoe’ jach táanilkúunsaj áantaj ku ts’a’abal ti’ nukuch mola’ayilo’ob konik káafée, je’el bix Agroindustrias Unidas de México (AMSA), Cafés California yéetel Nestlé.
Leti’obe’ ku tak poltiko’obe’, le je’ela’ táan u jach beeta’al tumen máax p’ata’an tu táan Secretaría de Agricultura y Desarrollo Rural (Sader), Víctor Villalobos, tumen leti’e’ jach naats’ yanik ti’ nukuch mola’ayo’ob, yéetel uts u biinsikubáaj yéetel j-éempresaryo Alfonso Romo; beeyxan jach taak’al yanik ti’ Santiago Argüello Campos, máax jo’olbesik Fomento a la Agricultura; leti’e’ meyajnaj kex lajunp’éel ja’abo’ob, tak 2014, tu mola’ayil ECOM Trading, jok’a’an ti’ uláak’ jump’éel suizail mola’ayil ts’o’ok u chukik 173 ja’abo’ob káajak u seen jóok’sik u ya’abachil ba’al chéen ti’al u yutsil.
La Jornadae’ tu k’áatchi’ibtaj Sader yóok’lal le ba’ax táan u ya’alal tumen máaxo’ob pak’ik káafée. Mola’aye’ tu ya’alaj ma’ tu yóotaj u núuk mix ba’ali’.
“Máaxo’on pak’ik káafée yéetel ma’ jach tajan u jóok’siko’obe’ leti’e’ beyka’aj u yoksmajubáaj nukuch mola’ayob ichil u baakel le Noj Lu’uma’, ichilo’obe’ ti’ yaan ECOM, Cafés California, AMSA (...) ka’alikil múuch’kabilo’ob kmeyajtik je’exo’one’, kp’ata’al paachil, tu tsikbaltaj Cirio Ruiz González, máax jo’olbesik Consejo Regional del Café de Coatepec.
Leti’ xane’ táaka’an Coordinadora Nacional de Organizaciones Cafetaleras (CNOC), yéetel ku ya’alike’, ichil poliitkáa ku meyajta’al walkila’ tumen jala’ach tu táan máaxo’ob meyajtik káafée ku táanilkunsik bix máaxo’ob pak’ik kex ma’ jach nojoch u mola’ayilo’ob tu táan le jach nuuktako’obo’, beyxan unaj u jach xak’alta’al wa tu beel le káafée ku jóok’sa’alo’, yéetel u ts’a’abal taak’in ti’al u béeytal le meyajo’. Ba’ale’ wa ma’ tu beeta’al ba’al je’el bix jets’a’ano’, ku beetik u p’áatal paachil máaxo’ob meyajtik yéetel pak’ik.
Jala’ache’ táan u yáantik nukuch mola’ayo’ob je’el bix Nestlé, tumen ma’ talam u cha’ak u betik wa ba’ax. Wey Veracruze’, táant u je’ebel uláak’ jump’éel u kúuchil le mola’ayo’, tu ya’alaj Darío Cadena Alarcón, máax ku meyaj Naolinco. Ku tukultike’ áantaj je’el bix le je’elo’, ku beetik u yantal ba’ax k’ajóolta’an beey coyotaje, le je’ela’ leti’ kéen yanak máax manik káafée, ts’o’okole’ jach ma’ uts u bo’ota’al ti’ máaxo’ob pak’ik.
U ma’anal ya’ax káafée ti’ máaxo’ob pak’ike’ yaan u ya’abtal 50 por siiento ti’ le óoxp’éel ja’ab ku taala’ -walkila’ 80 mil máaxo’ob pak’ik tu lu’umil México, u 16 por siientoil ti’ le xoka’ano’obo’, leti’ob beetik xan ba’ax k’aba’inta’an beey cadena de suministro, ba’ale’ táan u kaxta’al, ti’al u ja’abil 2025e’, tuláakal káafée bíin máanake’ leti’e’ ku pa’ak’al beey súustentaablée, ba’ale’ le chíimpolta’an yéetel jets’a’an jach beyo’, tu ya’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
