Ikil ma’ tu bo’ota’al káafée je’el bix unaje’, táan u ch’a’ak u muuk’ “fiebre del limón”. K’áax tu’ux ku pa’ak’al ka’ach chéen káafée’ -tu’ux suuka’an u pa’ak’al uláak’ ba’alob je’el bix: ja’as, maangóo, u tséenta’al k’éek’en… ti’ jump’éelili’ k’áax- ts’o’ok u tse’elel ti’al u chu’upul yéetel u paak’alil limón.
Jump’éel xak’al xook jts’a’ab k’ajóoltbil tumen Instituto de Ecología (Inecol) tu chíikbesaj k’áax tu’ux ku pa’ak’al káafée’ jáaw óoli’ u 12.36 por siientoil ti’ le beyka’aj k’áax yaan ka’ach, ti’ le ts’ook 25 ja’abo’oba’.
U meyajil TEEB Café México, beeta’an tumen Inecol, ichil múul meyaj yéetel uláak’ bolonp’éel múuch’kabilo’ob yéetel noj najilo’ob xooke’, tu’ux ku ts’aatáanta’al le bulukp’éel jaatsk’áaxilo’ob tu’ux ku pa’ak’al káafée tu péetlu’umilo’ob Chiapas, Veracruz, Oaxaca yéetel Puebla, ts’o’okole’ chíikpaje’, ti’ tuláakal le yano’obo’, táan u yila’al talamile’ asab mu’uk’anchaja’an tu kaajilo’ob Coatepec yéetel Huatusco, tu péetlu’umil Veracruz, tu’ux láayli’ ch’éej le beyka’aj che’ob yaan ti’ k’áax tu’ux ku pa’ak’al káafée, ichil u 20.3 yéetel 24.5 por siientoil, ichil u ja’abil 1995 tak 2020.
U mu’uk’anchajal u pa’ak’al jump’éelili’ ba’al ti’ u k’áaxil u meyajta’al káafée’ ku yúuchul tumen “u tojol u ma’anale’ ma’ táan u chúukpajal ti’ máax meyajtik”. Le beetike’, ku pa’ak’al u jeel ba’alo’ob je’el bix oom, limón, “ts’o’okole’ yaan tu’uxe’ ts’o’ok u káajal tak u yoksa’al berries, ba’ale’ ti’al u béeytale’ ku yantal u k’askúunta’al u k’áaxil u meyajta’al káafée” a’alan ti’ k’áatchi’ tsikbal yéetel José Gervasio Partida Sedas, jxak’al xook ti’ u kúuchil
Centro Regional Universitario de Oriente (CRUO), ti’ u noj najil xook Universidad Autónoma Chapingo.
Tu kaajil Coatepec yéetel méek’tankaajo’obe’ jumpuul u ya’alal, “unaj u meyaj máak ti’al u beeta’al u ma’anal (…) óoli’ tuláakal máak pak’ik limón walkila’”, tu ya’alaj Juan de Dios Marín, juntúul u kajnáalil Teocelo.
Beey túuno’, yaan xan u jela’anil u tojol ichil káafée yéetel limóne’, Enrique Cid Cortés, juntúul jpaak’al ti’ u kaajil Teocelo, ku pak’ik tu ka’ap’éelal, ts’o’okole’ ku ya’alik maas uts tu yich pak’ik káafée, tumen “kex ma’ uts u bo’ota’ale’, ku béeytal u líik’sa’al, ts’o’okole’ wa ku p’áatal mina’an taak’ine’, ku béeytal u tikinkúunsa’al, u ju’uch’ul yéetel u ko’onol, ba’ale’ limóne’ ku yantal u pu’ulul wa ma’ tu konchajal”.
Yaan máaxo’ob ti’ le ku paak’alo’obe’ ma’ táan u páajtal u páa’tik u yilk wa je’el u konchajal ba’ax ku beetiko’ob, le beetike’ maas ku jets’ik u meyajtiko’ob limón, tu ya’alaj Valente García, juntúul kajnáal xan.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
