Reyes Martínez Torrijos
Káaféeso’ob ichil u siigloil XIX yéetel XX tu noj lu’umil México jach k’a’abéetkunsa’abo’ob ti’al u much’ikubáaj ajits’at máako’ob; ba’ale’ walkila’ mina’an mix jump’éel kúuchil jach táaj k’a’anan “ti’al múuch’kabilo’ob wa meyajnaj ti’al u ts’a’abal k’ajóoltbil áanalte’ob”, tu tsikbaltaj jts’íib Marco Antonio Campos.
Leti’ túune’ tu tsikbaltaj ti’ La Jornadae’, u káafeteryail El Parnasoe’ “leti’e’ jach ts’ook káafée tu’ux ku asab much’ikubáaj ka’ach ajts’íibo’ob tu baantail Coyoacán. Te’e k’iino’obe’ ma’ jach chochobkil le baantailo’ je’el bix yanik walkila’. Chéen oochelo’ob kun p’áatal, jach ok’om óol ba’al”.
Café de Manrique leti’e’ jach úuchben ojéelta’ab yanchajo’, míin je’ek’abta’ab tu ja’abil 1789, tu ti’itsil Manrique (bejla’a República de Chile) yéetel Tacuba. Ch’a’achibta’ab tu áanalte’il Los bandidos de Río Frío, ts’íibta’ab tumen Manuel Payno. Ku ya’alaj xane’, k’ucha’an tak Miguel Hidalgo y Costilla.
Ti’ jump’éel t’síib k’i’itbesa’ab tumen u jala’achil u noj lu’umil México tu winalil octubre máaniko’, chíikbesa’abe’ u bin ko’olel ti’ kúuchilo’ob ti’al u yu’uk’ul káafée ma’ uts u yila’al ti’al u káajbal siiglo XIXi’. Ti’al u ja’abil 1833 suukchaj u yila’al táankelemo’ob yéetel xch’úupalal ku t’aniko’ob. Ti’al 1875e’, tu kúuchil Café del Progreso leti’ ka’aj cha’ab u t’o’oxol káafée tumen ko’olel.
Campos, máax xan u ts’íibtmaj u áanalte’il El café literario en Ciudad de México de los siglos XIX y XX, tu k’a’ajsaje’ ichil u siiglos XIXe’, káaféeso’obe’ ti’ yano’ob tu baantail Zócalo tak Bolívar. Ti’ yaan ka’ach Cazadores, jach te’e k’íiwiko’; Veroly, suta’abCafé del Progreso, ch’a’acibta’an tumen Manuel Payno tu ts’íibil El fistol del diablo.
Ti’al u káajbal u siigloil XX, tu ja’abilo’ob 20e’, jach chíikpaj Café de Nadie; ichil u ja’abilo’ob 30 yéetel 50 ti’ le siiglo máaniko’, jach chíikpaj Café París, yanchaj Gante, ts’o’okole’ 5 de Mayo. Campose’ ku tsikbaltike’ te’elo’ ku k’uchul jboono’ob je’el bix Orozco, Rivera yéetel Frida Kahlo; xch’a’a oochel Dolores Álvarez Bravo; ajts’íibo’obAlí Chumacero, Octavio Paz yéetel Xavier Villaurrutia, je’el bix xan Silvestre Revueltas yéetel Ermilo Abreu Gómez.
Beey túuno’, je’el bix le je’elo’obo’ Marco Antonio Campose’ ku tsikbaltik máakalmáak le kúuchilo’ob u yu’uk’ul káafée jach k’a’abéetkunsa’an te’e ja’abo’ob ts’o’ok u máan, ba’ale’ walkila’, jach óol jela’an u yila’al ajts’íibo’ob te’e káafeso’obo’, tumen ya’abach ti’ le je’elo’obo’ ts’o’ok u sa’atalo’ob wa ma’ táan u k’a’abéetkunsa’alo’ob ti’al u múuch’ul wa u bin xook máaki’, ts’o’ok u bin u ch’éejel.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
