Tu kaajil Yaxhachén, Oxkutzcabe’, kajnáalo’obe’ tu ya’alajo’obe’ u booteyajil ja’ de liitroe’ chéen ti’ mejen kúuchilo’ob ku ko’onol. Mina’an géerrafones je’el bix le yano’ob tu noj kaajil Jo’. Ts’o’okole’ uláak’ ba’ale’, ja’e’ chéen sut man súutuk u yantal wa mina’an kéen xóot’ok sáasil, kéen k’áaxak ja’.
Yóok’lal túun le je’ela’, yanchaj 75 u túul ko’olelo’ob tu much’ajubáajo’ob ti’al u beetiko’ob jump’éel u najil u meyajta’al ja’ (ti’al u béeytal u yu’uk’ul).
U múuch’il ko’olele’ yaan u meyajtik ja’ ti’al le kaajo’, ti’al u yantal ti’al uk’bil yéetel ti’al u meyaj ti’ najo’ob (u p’o’obol nook’, u p’o’obol nu’ukulo’ob yéetel ti’al baanyo), ts’o’okole’ ma’ ko’oji’.
Kúuchile’ táan u béeytal yóok’lal u yáantajil Kanan Kab, beyxan Programa de Pequeñas Donaciones (PPD) jok’a’an ti’ Fondo para el Medio Ambiente Mundial (FMAM). Ti’al u béeytale’ jts’a’ab ti’ob jump’éel kúuchil ti’al u meyajta’al ja’, ba’ale’ beyxan ti’al u páajtal xan u líik’sa’al u ja’il cháak, ti’al u t’o’oxol ich kaaj.
En español: Oxkutzcab: Ante falta de agua, mujeres de Yaxhachén crean purificadora
Inés Cortés Campos, x-xak’al xook ti’ u kúuchil Centro de Investigaciones y Estudios Superiores de Antropología Social (Ciesas), tu tsikbaltaje’ u meyajta’al ja’ ti’al u p’áatal uk’be’ene’ jump’éel ba’al óoli’ chéen Jo’ ku meyajta’al. Mina’an uláak’ tu’ux wa ma’ ti’. Luz María Can Yeh, juntúul ti’ le ko’olelo’ob táakano’ob te’e meyajo’ tu ya’alaj tu kaajale’ jach séeba’an u bin le sáasilo’, le beetike’ ku p’áatalo’ob xma’ ja’i’ xan tak tu jo’oloj jump’éel semanáa. Tu ya’alaj xane’, ts’o’ok u chan máan jayp’éel ja’abo’ob káajak u meyaj u ko’olelilo’ob le kaajo’, ti’ uláak’ ba’alo’ob je’el bix chuuy, ba’ale’ leti’ ka tu yilaj le talamil yaan ti’obo’, yéetel xan yóok’lal u yáantajil PPD, beyxan Kanan Kabe’, tu jets’ajo’ob u káajsiko’ob le kúuchila’, tumen yéetele’ yaan u yantal xan náajal u ti’alo’ob.
Ti’al u beeta’al meyaje’, múuch’e’ ja’ajatsubáaj. Lalaj jump’éel yaan u k’aaba’, ba’ale’ jump’éelili’ u meyaj. Le tu’ux táaka’an Luz Maríae’, Sak Nikte’ u k’aaba’ ts’o’okole’ táaka’an uláak’ 18 ko’oleli’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
