Ich maaya k’áaxe’ suuka’an u t’úuchul juntúul nojoch ch’íich’. K’áax tu’ux ku yantale’ tooj u yóol wa tumen ti’ ku yila’ali’; beyxan ojéela’ane’ wa ti’ yane’, yaan xan báalamo’obi’. U sientifikoil k’aaba’e’ Crax rubra, yéetel u ch’a’amaj u moots ichil galliforme ch’íich’o’ob.
Ma’atech u xik’nal, ba’ale’ ku síit’ yéetel ku na’ak’al tu k’ab che’, le beetike’ séeba’an u jaanta’al tumen báalam, le beetik ku ya’alale’ tu’ux ku yantal k’áambule’ ti’ xan yaan le nojoch miiso’, tu tsikbaltaj Gilberto González Kuk, máax beetik u teeknikoil u nu’ukbesajil Aves Urbanas de la Comisión Nacional para el Conocimiento y Uso de la Biodiversidad (Conabio).
Ku ya’alale’ nojoch le ch’íich’a’ tumen je’el u k’uchul u p’is ichil 80 tak 90 seentimetróos u chowakil, tu koj tak tu nej; u xch’upul ch’íich’ile’ chéen ichil 70 tak 80 seentimetróos u chowakil.
En español: Kambul, ave que alerta sobre la presencia de jaguares en Yucatán
“U xibil ch’íich’e’ juul booxtak, yéetel u jobnele’ sak. Kéen chan xuulako’obe’ ku jóok’ol u k’aank’anil u koj. U xch’úupulile’ óoli’ koob-chak u boonil, chéen ba’axe’ tuka’atúulale’ je’el u jelpajale’, tumen yaan ba’al u yil yéetel le tu’ux ku yantale’”.
Goznález Kuke’ tu tsikbaltaje’ “k’áambule’ suuka’an u jaanta’al tumen wíinik. Óoli’ je’ex tso’ u cha’akale’”.
Je’el bix uláak’ ch’íich’o’obe’, k’áambule’ sajbe’entsil yanik tumen ku k’askúunta’al k’áax tu’ux ku yantal, ikil u seen ch’a’akal che’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
