Fray Miguel Concha Malo juntúul máak jach chíikpaj ichil ba’ax meyajta’ab, ba’ax béeykunsa’ab yéetel ba’ax k’i’itbesa’ab yóok’lal jejeláas ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel u páajtalilo’ob wíinik tu noj lu’umil México. Leti’e’, tu ts’áaj u muuk’ ti’al u ba’atel yóok’lal le je’elo’, u meyaje’ yéetel u yóole’ xa’ak’paj yéetel kuxlaj ti’ ba’ax tu beetaj.
Juntúul u jk’iinil Provincia de Santiago de la Orden de Predicadores en México, jach kaambanaj yóok’lal teolojia, tu kanaj u ts’íibt péektsilo’ob, tu ts’áaj xook ti’ úunibersidad yéetel tu kaxtaj ka yanak jets’ óolal, beyxan kéet kuxtal ich kaaj, jk’iin Conchae’ jach k’ajóolta’ab yóok’lal meyaj tu beetaj ti’al u ts’a’abal u muuk’il u t’aan kaaj, yéetel ti’al u chíimpolta’al xan.
Juntúul kristiano yaanal bix u tuukul, tu áanalte’il La participación de los cristianos en el proceso popular de liberación en México (1968-1983) jach k’a’anan u xo’okol ti’al u na’atal bix yanik Comunidades Eclesiales de Base.
En español: Falleció el fraile dominico y ''sembrador de esperanzas'', Miguel Concha Malo
Ti’ jump’éel lu’um tu’ux jach ja’ajatspaja’an kaaje’, Miguel Conchae’ tu kaxtaj bix u beetik u múul yantal máak, beyxan bix u béeytal u cha’abal mokt’aano’ob; ti’ jump’éel lu’um tu’ux jach suuka’an u yúuchul tuuse’, jk’iin Conchae’ tu ts’áaj u beel u no’ojanil u beeta’al ba’al.
Yanchaj tu’ux xan Fray Miguel pech’ óolta’ab, ichil u ja’abilo’ob setenta yéetel ochenta ti’ el siglo máaniko’, tumen máaxo’ob ma’ tu k’exaj u tuukulo’obi’. “Bejla’e’, to’one’ k-ojel -tu ts’íibtaj tu pik’il ju’unil Unomásuno– lik’ul u ja’abil 1968e’, yanchaj kex 850 u túul jk’iino’ob yéetel réelijioso’ob ichil u lu’umil
Latinoamerikae’ k’ala’ab, loobilta’ab, kíinsa’ab wa sa’atbesa’ab”.
Tu jach kanaj u xak’alt bix úuchik u meyaj jala’ach tu lu’umilo’ob Nicaragua, Guatemala, Honduras, El Salvador, Chile, Uruguay yéetel Brasil. Tu beetaj u tak poolil ajk’atuno’ob tu ts’áajo’ob u muuk’ ti’al u loobiltiko’ob kajnáalo’ob. Beyxan jach péeksa’ab tumen Roberto yéetel Benjamín Cuéllar Martínez, máaxo’ob jach jo’olint Socorro Jurídico Cristiano de El Salvador.
Beey túuno’, yéetel u yáantajil salvadorilo’ob yéetel guatemaltekoilo’ob, máaxo’ob láayli’ u meyajo’ob ti’al u yantal jets’ óolale’, tu múul meyajtaj u áanalte’il Los derechos políticos como derechos humanos. Ti’ tu ka’aj ch’a’aj u muuk’ yéetel u tuukulil u ka’a meyaj yóok’lal u páajtalilo’ob wíinik, ti’ lu’umo’ob tu’ux láayli’ jach k’a’anan u ba’ateltal u cha’abal u yéeyaj máak ich jáalk’abil, ti’al beyo’ u táakbesa’alo’ob ti’ k’a’anan jets’ilo’ob najmal u beeta’al te’e kaajo’obo’, tumen beyo’, je’elili’ u táekbesa’al kajnáalo’ob ti’al u chíibesiko’ob kaaj tu’ux mina’an ka’achij. Beyxan jach meyajnaj ti’al u yantal u múuch’ilo’ob kaaj kaláantik u jáalk’ab úuchul yéeytambal.
Ma’ meyajnaj chéen ti’al u lu’umili’. Tu ts’áaj u muuk’ ti’al u máan u monla’ant ba’ax kun yúuchul México yéetel ajkanan kaajo’ob beyxan ajk’atuno’ob tu táan kaaj, u ya’abile’ le jejeláas ba’alo’ob ku yúuchul yéetel óotsil kaaj. Conchae’ jach meyajnaj ti’al u béeytal u cha’abal máaxo’ob k’ala’ab ka’aj káaj u péek féerrokarrileráa yéetel máajisterail múucho’ob ichil u ja’abilo’ob 1956-1960, beyxan ti’ u múuch’il xoknáalo’ob-kaaj péeknaj tu ja’abil 1968, tumen te’elo’ ma’a k’a’abéetkunsa’ab mix jump’éel t’aan tu’ux ku táakbesa’al u páajtailo’ob wíinik ti’al u beeta’al le líik’asjil t’aano’obo’.
Tu noj lu’umil Méxicoe’, ONG yéetel DHe’ jach káaj u péeko’ob ichil u ja’abilo’ob 90 ti’ le siglo máaniko’. Ka’ach tu ja’abil 1984 óoli’ chéen kamp’éel u mola’ayilo’ob kaaj yaan ka’ach ti’al u meyajo’ob tu yutsil u páajtalilo’ob wíinik, ba’ale’ ti’al u ja’abil 1991e’ le je’elo’ k’uch tak 60 u p’éelal.
Yanchaj jejeláas ba’alo’ob péeknaj ti’al u káajal u mu’uk’anchajal múul meyaj yanchaj yéetel uláak’ lu’umo’ob. Yáax ba’ax úuche’, leti’e’ úuchik u káajal u chíikpajal táanxel múuch’kabilo’ob ti’al u yojéeltiko’ob bix u bin ba’al yéetel u páajtalilo’ob wíinik te’e lu’uma’. Múuch’kabilo’o je’el bix Amnistía Internacional (AI) tu yáax beetaj tsool meyajo’ob tu’ux ts’a’ab ojéeltbil péech’óol yaan ti’ jayp’éel kaajo’ob (Oaxaca yéetel Chiapas) wa uláak’ kúuchilo’ob (tu’ux k’ala’an máak) tumen tu ye’esajo’ob jach bix talamil yanik ba’al te’elo’.
Beey túuno’, ba’ax ts’íibta’abe’ jach ma’ béeychaj u k’i’itbesa’ali’, ts’o’okole’ máaxo’ob ts’íibte’ jts’a’ab u kuucho’ob. Kex beyo’, ba’ax úuche’ jach chíikpaj xan úuchik u péek zapatista kaaj, tu winalil enero ti’ u ja’abil 1994.
Ts’íibo’ob tu beetaje’ chíikpaj ti’ pik’il ju’uno’ob je’el bix Unomásuno yéetel La Jornada, tu’ux tu líik’saj jujump’íitil ba’ax ku yúuchul yéetel u páajtalilo’ob wíinik tu lu’umil México.
Tu ts’ook winalilo’ob u kuxtal Miguele’ jach yaaj óol úuchik u máansik. Áanta’ab tumen u dominko láak’o’ob tumen ka’atéen úuchik u káachal jump’éel u yook. Ba’ale’ p’áat chital kex jo’op’éel winalo’ob tumen diabetise’ tu luk’saj u muuk’. Kex beyo’ u meyaje’ ku p’áatal ichil u k’ajla’ayil México. Juntúul uts wíinik ti’ jump’éel k’aasil lu’um.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
