U pa’ak’al sooyáa, ichil uláak’ jump’éelili’ ba’al ku seen pa’ak’ale’, beyxan u seen ya’abtal kúuchilo’ob ku beeta’al yéetel u k’e’exel ba’ax ti’al ku k’a’abéetkunsa’al lu’ume’, chéen jayp’éel ti’ le ba’axo’ob asab k’askúuntik u k’áaxilo’ob Yucatán, beey úuchik u ya’alik Silvia Llamas Prado, máax jo’olbesik meyaj ichil u múuch’il Grupo de Trabajo de Gobernadores sobre Clima y Bosques (GCF, yóok’lal bix u k’aaba’ ich inglés t’aan) Task Force México.
Leti’e’ ku ya’alike’, noj lu’ume’ unaj u kaxtik ka pa’ak’ak jejeláas ba’alo’ob yéetel ka yanak uláak’ bix u náajalta’al taak’in tumen kaaj; ma’ unaj u meyajta’al chéen jump’éelili’ ba’al ka u k’askúunt u k’áaxil yéetel u lu’umil le petenila’.
En español: Cultivo de soya y expansión inmobiliaria, prácticas que más afectan selvas de Yucatán: GCF
Beyxan unaj u ch’a’ajolta’al u jeel bix u yúuchul meyaj ti’al u paak’al máak. Unaj u k’e’exel bix u meyajta’al lu’um: u nu’ukta’al bix u k’a’abéetkunsa’al ba’ax yaan te’e yóok’ol kaaba’, yéetel u xóot’ol u beel ik’elo’ob yéetel k’oja’ano’ob.
GCFe’ jump’éel mola’ay much’ik 39 u p’éel péetlu’umo’ob yéetel kaajo’ob ku meyajo’ob ti’al u kaláanta’al k’áaxo’ob, beyxan ku kaxtiko’ob ka ch’éenek u seen ch’a’akal che’ yéetel u k’askúunta’al che’ob, uláak’ ba’ale’, leti’ xan u nu’uktal uláak’ bix u náajal kaaj, chéen ba’axe’ tu’ux ka táanilkúunsa’ak k’áax.
Ichil ba’ax tu ts’áaj k’ajóoltbil Global Foreste Watch (GFW), lik’ul u ja’abil 2002 tak tu ja’abil 2021e’, u péetlu’umil Yucatáne’ tu pe’ertaj 4.39 u miiles ektareasil k’áax k’ajóolta’an beey bosque primario húmedo, ts’o’okole’ le je’ela’ ku chíikbesik u 0.95 por siientoil ti’ tuláakal le yano’.
Llamas Prado tu ya’alaje’, kex tumen ts’o’ok u yila’al yaan “utsil ba’al” táan u beeta’al ti’al u xu’ulsa’al u seen ch’a’akal che’obe’, láayli’ mix ba’al u beeta’al wa chéen jump’éelili’ ba’ax ku pa’ak’al je’el bix sooyáa, tumen lelo’ ku jach loobiltik k’áax.
Uláka’ ba’ax tu ya’alaje’, le je’ela’ yaan ba’al u yil yéetel beyka’aj ba’al ku k’áata’al tumen máaxo’ob manik, le beetik péetlu’ume’ unaj u ts’áak uláak’ jejeláas ba’alo’ob ti’al kaaj, ti’al u yantal uláak’ bix u yúuchul náajal.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
