Tu múuch’kabil Xomeli, Colmena de Mujeres, jeets’el tu kaajil Tulume’, ku meyajtik u chukwa’il kakaw yéetel u kaabil xúunan kaab, yéetel ku túuxtik konbil tak uláak’ u péetlu’umilo’ob México yéetel táanxel kaajo’ob.
Natalia Careaga Zárate, máax jo’olbesik u múuch’kabil Xomeli, tu tsolaj múuch’e’ tu káajsaj yéetel Filomena Puc beyxan Apolonia Dzib (t’ u kaajil Sacamucuy), je’el bix xan yéetel Luz Mendoza Estrada yéetel Kiauitl Ketzalli. Káajo’obt u winalil julio dti’ u ja’abil 2022, úuchik u yilko’ob u k’a’ananil u kaxtik meyaj u ti’alo’ob, tu’ux ka yanak u náajalo’ob xan.
Tu tsikbaltaje’, jo’op’éel ja’abo’ob paachile’ tu k’ajóoltaj jaytúul u kabnáalilo’ob Cobá, San Juan de Dios, Chanchen Palmar, Hondzonot, Sacamucuy yéetel uláak’ u kaajilo’ob le baantao’, tu’ux tu yilaje’ yaan ya’abach baatsilo’ob meyajtik kaab, ts’o’okole’ táanili’ u meyajta’ali’, yaan u nu’ukulil yéetel u yik’el kaab, chéen ba’axe’ ka’aj máan k’iine’ p’áate’ ma’ tu béeytal u jach koonolo’ob je’el bix ka’ache’.
En español: Xomeli, una empresa exitosa de apicultoras mayas de Tulum
“JP’áat jach ya’ab kaab u liik’smajo’ob, ts’o’okole’ jaytúul ti’ le kabnáalo’obo’ ch’éen u pak’iko’ob u yik’el kaabo’ob, tumen ma’ yanchaj máax manik u kaabili’, le beetike’ úuchik k ilik u k’a’abéetil k kaxtik ba’ax k meyajte’, yanchaj u múuch’kabil Xomeli, tu’ux t kanaj k xa’ak’t u kaabil xúunan kaab yéetel kakaw”, tu tsolaj.
Tu ya’alaje’ walkila’, ts’o’ok u yantal u muuk’o’ob, táan u kaniko’ob náajal yéetel múul meyaj, tumen káaj u koonolo’ob tu winalil agosto ti’ u ja’abil 2022, ka’aj yanchaj u páajtalil u táakpajalo’ob tu cha’anil Festival Del Cacao para Todos, tu kúuchil Museo de Anahuacalli, tu noj kaajil Ciudad de México, jump’éel ti’ le asb k’a’anan yaan i’ le noj lu’uma’.
“Yanchajto’on u páajtalil k ts’áak k’ajóoltbil k meyaj, u meyaj le múuch’a’, kabnáalo’ob yéetel u meyaj máaxo’ob beetik kakaw yaan tu k’áaxil Montes Azules yéetel Soconusco, ti’ u péetlu’umil Chiapas. Béeychaj k-ila’al, ts’o’okole’ lelo’ tu ts’áaj u páajtalil u káajal k koonol ti’ uláak’ lu’umo’ob je’el bix Los Ángeles, Europa yéetel Sudamérica”, tu tsolaj Careaga Zárate.
Uláak’ ba’ax tu ya’alaje’, u tuukulile’ leti’ u béeytal u much’iko’ob taak’in yéetel le beyka’aj kaab yaan ti’ob walkila’, ts’o’okole’ jujump’íitil u bin u mu’uk’anchajal koonol ku beetik baatsilo’ob meyajtik kaab tu maaya kaajilo’ob Tulum.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
