U kúuchil xaak’al Laboratorio de Producción Primaria del Centro de Investigación y de Estudios Avanzados (CINVESTAV-Mérida), ti’alinta’an tumen Instituto Politécnico Nacional (IPN), ikil u múul meyaj yéetel Michigan State University beyxan la Universidad Autónoma de Yucatán (Uady) yéetel Autónoma Nacional de México (UNAM) táan u káajsiko’ob u meyajil Miel de manglar, yéetele’ táan u kaxta’al u pa’ak’al xúunan kaab, ba’ale’ tu ts’aatsilo’ob u jáal ja’ilo’ob Yucatán.
Le meyaja’ táakbesa’an ichil ba’ax táan u beeta’al ti’al u kaláanta’al yéetel u yutskíinsa’al u ts’aats’ilo’ob le noj lu’umo’, ts’o’okole’ táan u táakbesa’al xan ko’olelo’ob ti’ u kaajil Dzilam de Bravo yéetel Chelem, máaxo’ob pata’an u k’aaba’ob beey "Las Chelemeras".
U yáax jaatsile’, ti’al xaak’al, ts’o’okole’ tukulta’an u káajal ti’al u ts’o’okbal u winalil febrero ti’ le ja’aba’, tu’ux yaan u pa’ak’al kex 40 u p’éel kaajasil le xúunan kaabo’ ti’ u ts’aats’ilo’ob Dzilam de Bravo yéetel Progreso, u ya’abile’ leti’e’ tu’ux yaan ta’abche’- manglar negro-, tumen u yik’el kaabe’ yaan u yantal nikte’ ti’al u jaantej.
En español: Cinvestav lanza proyecto experimental de miel de manglar con abejas meliponas
Tu jo’oloj jump’éel ja’abe’ yaan u beeta’al xaak’alo’ob ti’al u yojéelta’al tumen u ajmeyajilo’ob Michigan State Universitye’ máakalmáak u yutsil kaab ku jóok’ol ti’ le xúunan kaabo’, beey tu tsolaj Jorge Herrera Silveira, juntúul u jxak’al xookil Cinvestav ti’ u kaajil Jo’.
Herrera Silveira tu ya’alaje’, le meyaja’ jach mix juntéen yáax beeta’ak ti’ mix tu’ux uláak’ te’e yóok’ol kaaba’, tumen láayli’ yáax juntéen kun táakbesbil xúunan kaab ti’ jump’éel xaak’al je’el bix le je’ela’; yaan uláak’ xaak’al beeta’an ba’ale’ ti’ yaanal u jejeláasil u yik’el kaab.
Beyxan uláak’ ba’al ku k’a’anankúunsike’, leti’ u táakbesa’al u ko’olelilo’ob le kaajo’obo’ yéetel u kaxta’al u kaláanta’al ta’abche’.
“To’one’ taak k-ilik tu’ux táan u yutskíinsa’al ta’abche’, ti’al beyo’ u káajsa’al u pa’ak’al u yik’el kaab, ba’ale’ u k’a’ananile’ tumen le chan ik’ela’ siijil ti’ le lu’umo’”, tu tsolaj.
Jxak’al xooke’ tu tsikbaltaje’, yaan utsil ba’alo’ob ila’an ti’ u kaabil le xúunan kaaba’, tumen ku ts’aakankil. “Múul meyaje’ ku yáantaj ti’al u na’atal bix najmal u ch’a’anuktal ba’ax yaan te’e jáal ja’o’ yéetel le ts’aats’o’obo’, ti’al beyo’ u kaxta’al u yutsil le kaajo’obo’ ka’alikil u kaláanta’al yóok’ol kaab yéetel u baalumbáaj u petenil Yucatán”, tu tsikbaltaj.
Walkila’, tu ya’alaj, táan u beeta’al u jaatsil le meyaja’ tu’ux ku beeta’al xaak’alo’ob yéetel ku túunta’al jayp’éel ba’al ti’al u yila’al wa ku meyaj tu beel, tumen ma’ ojéela’an wa yaan u jóok’ol tu beeli’. Le beetike’, ts’o’ok u je’ets’el tu’ux baantail kun ts’a’abil u kaajasil tu’ux kun oksbil u yik’elo’ob kaab: jun jaatse’ tu áak’alche’ilo’ob Dzilam yéetel uláak’ jun jaatse’ Progreso, ts’o’okole’ walkila’ ts’o’ok u t’a’anal u múuch’ilo’ob ko’olel ti’al u táakbesa’alo’ob te’e meyaja’.
Beey túuno’, tu tsikbaltaje’ táan xan u beeta’al u kaajasil, yéetel táan xan u beeta’al tsikbalo’ob te’e kaajo’obo’ ti’al u ya’alal ti’obe’ ka u kaláanto’ob xan le tu’ux kun ts’a’abil, ti’al ma’ u k’askúunta’alo’ob, mix xan ka okolta’ako’obi’. Ti’al u ts’o’okbal febrero, wa tu káajbal marzoe’ yaan u ts’a’abal le kaajaso’obo’, tumen tukulta’ane’, ti’al u winalil junioe’ yaan u káajal u loolankil le ts’aats’o’obo’.
Wa tumen ila’ab ma’alob kun jóok’ol ba’ale’, yaan túun u káajal u meyajta’al uláak’ u jaatsil le nu’ukbesajo’; leti’e’ tu’ux kun yáax beetbil le ba’ax ts’o’ok u yáax túunta’alo’, ba’ale’ ti’al ka béeyake’ yaan u kaxta’al uláak’ taak’in, ti’ máax bíin u yóot u ts’áaj wa bajux ti’al u beeta’al le meyaja’, tumen yéetele’ yaan u ma’anal uláak’ kaajaso’ob, wa ti’al u káajal u yila’al bix kun konbil, tu tsikbaltaj.
“Beorae’ táan ktúuntik bix je’el u béeytal kbeetik le meyeja’, leti’ kun beetbil te’e ja’aba’, ts’o’okole’ táan kpáa’tik k-ilik xan beyka’aj kaab kun jóok’ol, yéetel xan yaan u xak’alta’al u kaabil, ba’ale’ lelo’ leti’ kun meyajtbil tumen Universidad de Michigan”, tu ya’alaj.
U tuukulile’, tu tsikbaltaj, leti’ u xak’alta’al ba’ax utsil yaan ti’ le kaabo’, ti’al u béeytal u beeta’al yéetel u jóok’sa’al u ya’abil ti’ u ts’aats’ilo’ob le jáal ja’ilo’obo’, tumen yaan u kaxta’al u tséenta’al u yik’el kaab yéetel u loolil nikte’ yaan te’elo’. Yaan u yila’al wa ts’aats’e’ ku beetik u yantal uláak’ u jejeláasil utsil ti’ le kaabo’, tumen jela’an ti’ ba’ax ku loolankil tu nikte’ilo’ob lu’um.
“Ts’o’okili’ u yila’al yaan jela’an ba’alo’ob ti’ kaab ku pa’ak’al ti’ ts’aats’o’ob, je’el bix kéen beeta’ak yéetel Apis, tumen le je’elo’ ma’ jach tat u jóok’ol, ts’o’okole’ óol ch’ujuk yéetel ch’óoch’”, tu tsikbaltaj.
Beyxan, uláak’ ba’al a’alab yóok’lal le meyaja’, táan u kaxta’al u ye’esa’al ti’ kaaje’, ba’ax uláak’ je’el u páajtal u beetik ti’al u náajaltik taak’in, tu’ux xan ka kaláanta’ak yóok’ol kaab. “Kex yaj óol u ya’alale’ táan k-ilike’ tu jáal ja’ilo’ob le lu’uma’ ma’ na’ata’an wa k’a’abéet u kaláanta’al ts’aats’i’, tumen ku bu’ut’lajalo’ob, wa ku beeta’al bejo’ob yóok’ol, le beetike’ ku k’askúunta’alo’ob, ba’ale’ to’one’ táan túun k káajsik k meyaj ti’al k-utskíintiko’ob, ba’ale’ k-ojel k’a’anan xan u ts’a’abal ti’ kaaj uláak’ ba’alo’ob ti’al u meyajtej, tu’ux ka u kaláant xan le yóok’ol kaaba’”; tu ts’ook a’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
