Walkila’, u mola’ayil Secretaría Estatal de Medio Ambiente (Sema) táan u beetik jump’éel noj meyaj ti’al u tsolts’íibtik ba’ax seen xíiwo’ob yéetel che’ob yaan tu péetlu’umil Quintana Roo, ti’al beyo’ u yojéeta’al tu’ux yaan yéetel ba’ax seen yaan ti’ le kaajo’obo’, beey úuchik uya’alal tumen Rafael Reinosa Valdez, u meyajnáalil tu baantail noojol-lak’in ti’ u múuch’kabil Asociación Mexicana de Arboricultura (AMA).
Beey túuno’, leti’ tu tsibaltaje’, yéetel le meyaja’ táan u kaxta’al u tsolts’íibta’al u k’aaba’ xíiwo’ob yéetel che’ob, “tumen beyo’ yaan u béeytal k-ilik ba’ax yaan, beyka’aj u jejeláasil, jaykúul che’ yéetel bix yaniko’ob”.
En español: Mapean la vegetación del estado de Quintana Roo
Tu tsikbaltaje’, ichil le xaak’al táan u beeta’al ti’al le tsoolts’íiba’, yaan u béeytal u yojéelta’al wa k’oja’an le che’obo’, yéetel bix yaniko’ob, ti’al beyo’, kéen xak’alta’ak le tsoolilo’ tumen máaxo’ob jach kaambanaja’an yóok’lal che’obe’ yaan u yutstal u je’ets’el tu’ux k’a’anan u beeta’al meyajo’ob, ba’ax kaajilo’ob, tu’ux najmal u pa’ak’al che’ob, ti’al u ka’a kuxkíinsa’al k’áax ts’o’ok u seen ch’a’akal ti’al u beeta’al najo’ob tu’ux u kajtal máak.
“Leti’ túun u k’a’ananil le meyaja’, ts’o’okole’ ku béeytal xan u tukulta’al máakalmáak che’ilo’ob uts u yantalo’ob ti’ le lu’umil je’elo’, beyxan tu’ux baantailo’ob uts u pa’ak’alo’ob, wa tu noojolil, wa tu chúumukil, wa tu xamanil le péetlu’umilo’”, tu tsikbaltaj Reinosa Valdez.
Uláak’ ba’ax tu ya’alaje’, meyajo’ob ti’al u ka’ansa’al máax kun beetik tsoolts’íibe’ ts’o’ok u káajsa’al u beeta’al tumen u mola’ayil Secretaría de Medio Ambiente ti’ le péetlu’umilo’; tu kaajil Solidaridad yáax beeta’abij. “Ba’ax táan u meyajta’al yéetel le nu’ukbesaja’, leti’e’ tsoolts’íibo’, ba’ale’ beyxan jump’éel mapeo”, tu ya’alaj.
Yéetel le tsolts’íibilo’ “yaan u je’ets’el tu’ux unaj u pa’ak’al che’ob, yéetel ba’ax che’ilob, jela’an ti’ jump’éel meyaj ku k’aaba’tik paleta vegetal, tumen le je’elo’ chéen ku molts’íibtik bix le che’obo’ ti’al u béeytal a yéeyik yóok’lal beyka’aj u nojochil, bix u nojochtal, wa ku bo’oykíinsaj wa ma’, beyxan meyaj je’el bix le je’elo’ ku ye’esik bix u boonil kéen loolnaj, ichil uláak’ ba’alo’ob; ba’ale’ meyaj ku beeta’al ti’al le mapeoa’ maas nojoch ti’ le je’elo’”, tu tsikbaltaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
