Ti’ Carlos Payán Velver ku ts’a’abal u kuuch úuchik u káajal u ch’a’anukta’al oochel ku meyaja’al ti’ preensáa beey u chuunil péeriodismóo ku beeta’al tu lu’umil México, tumen tu jach tóoch’taj u k’a’abéetkunsa’al ti’ u táan wáalil yéetel u paach wáalil u pikil ju’unil La Jornada.
Ti’ le beyka’aj ja’abo’ob tu jo’olbesajo’, tu chíikbesaj le ba’ax kun p’áatal beey u chíikulal oochelo’ob kun ts’a’abal ichil kpikil ju’unil, tak ka’aj tu ch’a’aj u muuk’ u túumben meyajil fóotoperiodismóo ti’al u ts’o’okbal siglo XX.
Tu ts’áaj u yóol ti’ u meyajil éedisión ku beeta’al yóok’lal oochelo’ob ku jóok’sa’alo’ob ti’ le pikil ju’uno’, tumen tu na’ataj bix unaj u nu’uktik ti’al u ts’áak u yóol ichil politikóo tuukul, ts’o’okole’ tu péektsiltaj u jaatsilo’ob pikil ju’un tu’ux jach chíikpaj oochelo’ob ichil u diseenyoil.
Yuum Payáne’ tu ts’áaj xan u kúuchil ti’al u ye’esa’al u yoochelo’ob suuk u yila’al ti’ u kuxtal kaaj ichil pikil ju’uno’ob, beyxan ka táakbesa’ak ichil meyajo’ob najmal u beeta’al tumen ajch’a’a oochelo’ob, le beetik xane’ k’éex bix suuka’an ka’ach u beeta’al meyaj te’e k’inako’obo’ yéetel tu ts’áaj u ki’il u xoka’al pikil ju’uno’ob.
Juntúul jts’íib jach kaambanaji yéetel jáalk’ab óol; leti’ máax xa’ak’t péeriodismóo yéetel its’at.
Yanchaj ba’alo’ob jach chíikpaj ti’ yuum Carlos, je’el bix u ki’iki’ óolil yéetel ba’ax ki’ tu chi’. U jach ki’il u jaantik taakóos yéetel u patjo’oltik atmoosferase’, chéen jayp’éel lu’umo’ob tu’ux tin k’ajóoltaj, ba’ale’ beyxan ti’ k’ajóoltaj k’iin ma’ ki’imak u yóoli’. Talam u na’ata’al ka’ach ba’ax ku jach óotik u ya’al kéen u ts’íibt Rayuela, leti’e’ chan kóom éeditoryal ku jóok’sa’al ich La Jornada, tu’ux láayli’ xane’, tu k’ab ku jóok’ol. Juntéenake’ tin k’áataj le je’ela’, ka tu núukaj: Wa ma’ ta na’ataje’, u k’áat u ya’ale’ ma’ a ti’ali’, láak’.
Carlos Payáne’ jach ku xook ka’achij, ba’ale’ ma’ tu jach k’a’aytik u áanalte’ob, mix xan máax u yéet ts’íibo’obi’; ku beetik chéen kéen k’a’abéetchaja ti’al u ts’a’abal k’ajóoltbil wa ba’ax te’e pikil ju’uno’. Le je’ela’ u ye’esajil ka tu beetaj óoxtéen. Oka’an ka’ach u ja’abil 1993, jump’éel k’iine’ Socorro Valadez, yéetel u t’aane’, tu ya’alaj ten: yuum Payáne’ taak u yilkech. Tu kúuchil u meyaje’, yaan ka’ap’éel oochelo’ob jach chíiksa’an: Zapata beeta’an yéetel kóorcholaatáas beeta’an tumen jboon Alberto Gironella, tak’a’an te’e pak’o’, yéetel u yoochel Nahui Ollin, beeta’an tumen Eduard Weston, aktáan ti’ kwáaderno tu’ux suuk u ts’íib sáansamal. Ti’ túun tu k’áataji’: ki’ a wu’uyik chooch, masa’. Je’elo’, sáamale’ kin páa’tikech tu muueyeil Xochimilco, láas 10 ja’atskab k’iin, je’el a wilik ba’atene’. Ts’o’okole’ jaaj, janal beeta’abij, ba’ale’ máaxo’ob ku janalo’obe’, ka’atúul máax yéetel le ku jach biinsikubáaj: Gabriel García Márquez yéetel Carlos Fuentes. Tu t’ano’ob janal ti’ jump’éel chinanampáa, tu’ux tu ts’áaj jump’éel meesáa, ka’alikil u méek’a’alob tumen che’ob yéetel lu’um je’el tak u béeytal u ts’íibta’al ka’ach tumen leti’ob óoxtulo’ob ti’ ts’íib ku beetiko’ob.
Uláak’ jump’éel k’iine’, ti’al 2 ti’ febrero ti’ u ja’abil 1994, tu k’iinilo’ob mu’uk’a’an yanik ba’atel ku beeta’al tumen u zapatistailo’ob Chiapase’, ka’alikil táan u meyaj buul áak’ab te’e réedaxiono’, tu ya’alaj ten Socorro: táan a kaxta’al tumen yuum Payán. “¿Tu’ux kan seenáar bejla’a, láak’. K’a’abéet ka xi’ikech te’e kúuchila’, ti’ kun ts’a’abal a wo’ochi’... tene’ ma’ tun béeytal in bin. Ka ch’a’ak a wo’och, ka ch’a’ak oochelo’ob, ba’ale’ ma’ seen káaltal wale’”, tu ya’alaj ten. U yotoch Carlos Fuentes yéetel Silvia Lemus, máaxo’ob tu beetajo’ob jump’éel seenáa ti’al u k’iimbesa’al xts’íib Toni Morrison, máax jach táant u k’amik u chíimpolalil Premio Nobel de Literatura 1993. Páayt’anta’an jbini’ Gabo, Mercedes Barcha, Eduardo Matos Moctezuma, u suku’un yéetel Natasha, u paalil Fuentes. Yaan túune’, jump’éel u kúuchil ti’al Payán. Tumen sublakchajene’ ma’ kulajeni’, ba’ale’ béeychaj in ch’a’ak u yoochelo’ob, ts’o’okole’ ya’abchaj in wuk’ik.
Payáne’ jach uts tu yich íimprentas ka’achij. Ma’ tu béeytal u p’atik ka’ach mix ba’al ka yanak u yil yéetel tiintáas, ju’un yéetel wooj. Ka’aj tu manaj uláak’ jump’éel róotatiba ti’al u jóok’sik La Jornadae’, tu t’anaj uláak’ juntúul u láak’ te’e táayero, ba’ale’ ma’ in wojel ba’axtene’, jach táaj k’a’abéet u bin ilbil tumen José Luis Cuevas fuera, yéetel najmal u ch’a’abal u yoochel. Ti’ túun tu jayaj u kuubasil tu kúuchil Bella Ferrolana, jump’éel kúuchil káaltal naats’. Úuch tu k’iinil 8 ti’ agosto ti’ u ja’abil 1989.
U tsikbalil yóok’lal meyaj tbeetaj yéetel Manuel Becerra Acosta jach uts tin wich, tumen kex ma’ ma’alob úuchik u ch’éenel u t’ankubáajo’obi’, ka tu p’ataj u meyaj Unomásunoe’, k’a’anan u k’a’ajsa’al.
Jump’éel k’iin ti’ u winalil junio, ti’ u ja’abil 1995, tin wilaj tu paarkeil Parque Hundido, nojoch wíinik Becerra Acosta, ka tin wa’alaj ti’ máaxeni’. Tu jach p’il u yiche’ ka tu k’áataj: Teech wáaj le ku meyaj yéetel Payáne’... je’elo’, je’el a much k’a’ajsik ti’ le ba’ax tak tsikbaltaj yóok’lal Carmen Lira. Tu jo’oloje’ béeychaj in tsikbaltik ti’ ba’ax le a’alabteno’ ka’aj che’ejnaji. Ka’aj máan jayp’éel ja’abo’obe’ tu tsikbaltaj teen ba’ax le tu tsikbaltaj yéetel Becerra, tu ja’abil 1982: “Tu yoksaj tin poole’, chéen Carmen ku yutstal u p’áatal tjeel… ts’o’okole’ jaaj u t’aan… jach yaan u na’at.”. Beeyxan Payán,
*Jch’a’a oochel
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
