Tu jo’oloj beeta’ak jejeláas xaak’alo’ob tumen u jala’achil u noj lu’umil México ti’al u je’ets’el beyka’aj k’aasil u beeta’al tumen u kúuchilo’ob u tséenta’al k’éek’eno’ob tu lu’umil Yucatáne’, u mola’ayil Secretaría de Medio Ambiente y Recursos Naturales (Semarnat) tu ts’áaj k’ajóoltbile’, tu péetlu’umil Yucatáne’ yaan 51 u p’éel méek’tankaajo’ob tu’ux chíika’an tu bin u k’astal lu’um yéetel ja’, ikil u seen tséenta’al le ba’alche’o’, ba’ale’ ti’ le beyka’ajo’, 26 u p’éelale’ jach talam yaniko’ob.
U xaak’alil Dictamen Diagnóstico ambiental de la actividad porcícola en Yucatán jts’a’ab k’ajóoltbil tumen María Luisa Albores, máax jo’olbesik Semarnat; Adrián Pedrozo Acuña, máax jo’olbesik Instituto Mexicano de Tecnologías del Agua (IMTA) yéetel tumen Luis Felipe Abreu García, ku meyaj ichil Instituto Nacional de Ecología y Cambio Climático (INECC). Te’e xaak’alo’, a’alabe’ yaan 507 u p’éel u kóordenaadasil tu’ux ma’ xaan wa yaan graanjasi’, ts’o’okole’ ti’ yaan u ya’abil tu kaajil Acanceh yéetel Hoctún.
Yaan 26 kaajo’ob tu’ux jach táaj chíika’an tu jach k’astal u yáal lu’um tu’ux yaan ja’, tumen ts’o’ok u jach yantal nitroojenóo yéetel foosforóo -ichil uláak’ ba’alo’ob- ikil u seen wéekel u ta’ k’éek’eni’.
Le kaajo’obo’ leti’ le je’elo’oba’: Abalá, Acanceh, Cacalchén, Chocholá, Chumayel, Conkal, Dzán, Hocabá, Hoctún, Kanasín, Kinchil, Mama, Maxcanú, Mérida, Muna, Muxupip, Opichén, Progreso, Seyé, Tahmek, Tekantó, Timucuy, Tixkokob, Tixpehual, Umán yéetel Xocchel.
Máax jo’olbesik IMTA tu ya’alaje’, yaan chi’ichnakil yóok’lal u lu’umil Yucatán, tumen yaan kaajo’obe’ tu’ux maas jach táaj ya’ab k’éek’en yani’, wa ku ke’etel yéetel jaytúul máak yani’, ts’o’okole’ le je’elo’ chéen ku ye’esik bix u seen k’askúunta’al ja’ yéetel iik’. Tu ya’alaje’, jejeláas mola’ayo’ob ti’ yóok’ol kaabe’ ku ya’aliko’obe’, jach u ya’abile’, unaj u yantal juntúul k’éek’en ichil lalaj u eektareail k’áax.
Pedrozo Acuñae’ tu ya’alaje’ u seen yantal u graanjasil k’éek’ene’ táan u beetik u seen múuch’ul nitroojenóo te’e ts’ono’otobo’, ts’o’okole’ yaan tu’uxe’ ku píitmáansik tak 10 u téenal le beyka’aj jets’a’an unaj u jach yantali’.
Beyxan, ichil ba’ax yaan u yil yéetel u píitmáansa’al le jaytúul k’éek’en unaj u yantal ti’ lalaj ektaareae’, yaan kaajo’ob, je’ex Muná, Conkal, Cacalchén yéetel Muxupip, tu’ux ma’ táan u beeta’al ba’ax jets’a’an ti’al ma’ u jach k’askúunta’al lu’um yéetel k’áax, le beetike’, ku k’áatóolta’al ti’ le kaajo’oba’, ma’ u cha’abal u ts’a’abal uláak’ graanjas ti’al u tséenta’al le ba’alche’oba’.
Beey túuno’, Luis Felipe Abreu Garcíae’ tu táakmuk’taj ba’ax jts’a’ab k’ajóoltbil tumen IMTA, ts’o’okole’ tu tsikbaltaje’ ikil u seen wéekel u ta’ k’éek’ene’ ku beetik u múuch’ul amonio, nitratos yéetel fosfatos te’e lu’umo’, ts’o’okole’ leti’e’ ba’axo’ob chíikbesik beyka’aj k’aasil ku beeta’al ti’ le lu’umo’.
“Amoniacoe’ yaan u beetik u tsa’ayal k’oja’ano’ob yaan ba’al u yil yéetel u ch’a’ak u yiik’ máak, ts’o’okole’ yaan xan u beetik u su’uts’pajal lu’um, le beetik xane’ yaan u kíimil ba’ax tséentik”.
INECCe’ tu yilaje’, u seen ts’a’abal u kúuchilo’ob u tséenta’al k’éek’eno’obe’, ts’o’ok u k’askúuntik ya’abach k’áax, tumen maanal ti’ u 77 por siientoil ti’ le yano’.
Yóok’lal beyka’aj u ma’alobil iik’e’ Abreu García tu ya’alaje’ iik’ k’askúunta’ane’ je’el u k’uchul tak tu noj kaajil Jo’.
“Táan a’alike’, táan u jach k’i’itbesa’al asiidóo sulfiidrikóo yéetel áamonyakóo ich kaaj yéetel ich k’áax”.
María Luisa Albores tu ts’áaj k’ajóoltbile’, u chuuka’anil le xaak’alo’ unaj u ts’a’abal k’ajóoltbil le semanaa ku taala’, yéetel yaan u béeytal u xak’alta’al ichil u kúuchil Internet Semarnat.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
