U jaats k’iinil u ye’el áake’ káaj tu yáax k’iinil abril, yéetel yaan u ts’o’okol tak tu winalil octubre, tu jáal ja’ilo’ob u petenil Yucatán. Yóok’lale’, máax jo’olbesik u nu’ukbesajil Programa para la Conservación de la Tortuga Marina, ti’ u mola’ayil Pronatura tu lu’umil Yucatáne’, Melania López Castro, tu tsikbaltaj jayp’éel ba’al no’ojan ti’al le k’iino’oba’.
Tu ya’alaje’ tu péetlu’umijl Yucatáne’ ku ye’el ka’ap’éel u jejeláasil le áaka’: Carey, ku xu’ulul u ye’el julio, yéetel le ya’ax áako’, ku káajal u ye’el mayo, ba’ale’ ku ts’o’okol tak tu ts’ook k’iinilo’ob octubre: “Beyxan yaan tsoolts’íibo’ob a’alike’ ku ye’el caguama laúd yéetel lora áak, ba’ale’ ma’ jach suuka’ani’”.
Tu k’a’ajsaj xane’, yaan waxakp’éel u káampamentosil áako’ob jo’olbesa’an tumen jayp’éel mola’ayo’ob, je’el bix Conanp; la SDS; Cetmar 17; yéetel Pronatura Yucatán.
En español: Arranca temporada de anidación de tortugas marinas en Yucatán
“Le múuch’kabilo’oba’ táaka’an ichi Comité para la Conservación de Tortugas Marinas del Estado de Yucatán (Coctomy)”.
Beyxan, tu ya’alaje’ táaka’an uláak’ mola’ayo’ob je’el bix Profepa; Semarnat; Sepasy; Semar; Uady; yéetel Unam.
Ichil ba’ax beetik u yantal sajbe’entsil ti’al le ba’alche’oba’ tu ya’alaje’, “tuláakal u áakilo’ob k’áak’náabe’ yaan yóok’ol kaabe’ sajbe’entsil yanik u ch’éejelo’ob. Le wakp’éel jejeláasil yaan ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoe’ táakbesa’an ichil NOM. 059”.
Coctomye’, tu ya’alaj, káaj u meyaj tu ja’abil 1990 ti’al u kaláantik áak, ba’ale’ ts’o’ok u k’éexel ba’ax beetik u yantal sajbe’entsil ti’al u kuxtal le ba’alche’oba’. “Ka’aj káaj kmeyaje’, yáax ba’ax beetik k’aas ti’obe’ leti’ u seen ko’onol u ye’el yéetel u xch’upul ba’alche’il. Ba’ale’ ts’o’ok u bin u k’éexel walkila’”, tu ya’alaj.
Walkila’, sajbe’entsile’ ku yantal tumen jáal ja’ tu’ux ku ye’elo’obe’ ku péeksa’al ti’al u beeta’al najo’ob wa kúuchilo’ob chéen mina’an u tsoolil; u seen pula’al plaasktikóos; u táaxtal jáal ja’ob; yéetel u ch’a’abal le áako’ob kex tak ma’ ya’abi’.
Tu jáal ja’ilo’ob Yucatáne’, tu ya’alaj López Castroe’, áake’ suuka’an u ye’el tu’ux ku beeta’al le seten najo’obo’. U 90 por siientoil k’u’ob ojéela’an yaan tumen Pronatura, ila’ane’ ti’ u beetmajo’obi’. Ts’o’okole’ uláak’ ba’al talamkúunsik u ye’elo’obe’, tumen ku núupul yéetel u k’iinilo’ob je’elil.
Le beetike’, tu k’áat óoltaj ti’al máaxo’ob ku bin jáal ja’e’, ma’ u seen t’a’abal sáasili’, ti’al ma’ u ju’ulul tu’ux ku yantalo’ob, tumen beyo’ ku sa’atal u mejenil kéen toop’ok; beyxan ma’ u seen máansa’al aaltak kiis buuts’o’obi’ tumen u 90 por siientoil k’u’obe’ ti’ ku beeta’al tumenáako’obi’, ba’ale’ sajbe’entisl u pe’ech’elo’obi’, ts’o’okole’ kéen tóop’ok u mejenilo’obe’ suuka’an u jóok’olo’ob de áak’ab”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
