de

del

Foto: Miguel Améndola

Levi Kalani Alexander Fogo Esquivel, bulukp’éel u ja’abil walkila’, ts’o’okole’ jach táaj u yojel u báaxt áajedrees, tu kaajil Tulum; jach táaj taak u k’iimbesik U K’iinil Mejen Paalal, le beetike’, tu páayt’antaj uláak’ mejen paalal ti’al xan ka u kan u báaxto’ob je’el ba’axak depoorteil. 

Ukp’éel u ja’abil ka’aj káaj u péeksik u na’at yéetel le báaxalo’. Kalanie’ ts’o’ok maanal 40 u téenal u náajalt u yáax kúuchil ti’ le báaxala’, le beetik yaan ya’abach medaayáas yéetel trofeeos u náajaltmaj, ichil keetilo’ob beeta’an tu kaajal, beyxan tu péetlu’umil Quintana Roo, México yéetel ti’ uláak’ táanxel lu’umo’ob. 

Ti’ jump’éel tsikbal tu beetaj yéetel La Jornada Mayae’, le xi’ipala’ tu ya’alaje’, jach paal ka’aj ila’ab yaan u na’at ti’al le báaxala’, tumen u na’, Esther Dejanira Esquivel Ramírez, yéetel u nool, Virgilio Esquivel. Le beetik walkila’, jach t’a’aj u ti’al u báaxtik. 

Beyxan tu ts’áaj u níib óolalil ti’ máax nu’uktik ti’al u péeksik u mejen nu’ukulil le báaxala’, Tania Miranda, tumen jach k’a’anan ba’ax u beetmaj ti’al u kaambal; beyxan ti’ u noole’ ku níib óoltik, tumen ts’o’ok u máan ya’abach ja’abo’ob káajak u ka’ansik áajedrees ti’ le kaajo’. 

“Ukp’éel in ja’abil ka’aj káaj in báaxtik yéetel in kanik áajedrees. Yáaxe’ in na’e’ tu ye’esaj teen máakalmáak u pieesasili’, ts’o’okole’ jach utschaj tin wich, le beetike’, ka tu yilaj séeba’an in kanike’, tu túuxtajen báaxal yiknal in nool. Leti’e’ túune’ tu ye’esaj ten uláak’ ba’alo’ob, yéetel jach séeba’an úuchik in kanik”, tu tsikbaltaj. 

Tu ya’alaje’, kex tak wa ma’ jach beey u yila’alo’, áajedrese’ ku jach náyasik u yóol máak, ts’o’okole’ yóok’lale’, ku béeytal u chíikbesik Tulum, Quintana Roo yéetel México tu táan uláak máako’ob; ts’o’okole’ ichil xíimbal u beetmaj ti’ uláak’ tu’uxo’obe’, ts’o’ok xan u béeytal u k’ajóoltik Yucatán, Baja California Sur, Michoacán, Campeche, Chihuahua, Ciudad de México, Tabasco, Colima, Jalisco yéetel Quintana Roo beyxan noj lu’umo’ob je’el bix Estados Unidos, Cuba, Panamá, España, Francia yéetel Canadá. 

Levi Kalani tu ya’alaj yóok’lal U K’iinil Mejen Paalal táan u náats’ale’, ma’alob ka náayak u yóol mejen paalal ti’ uláak’ ba’alo’ob, ma’ chéen ti’ reedes soosyales wa Internet; u ma’alobile’ ka u beeto’ob je’el ba’axak depoorteil. 

“Ko’ox a’alike’ bíideojuego’obe’ jach ma’alobtak, ba’ale’ maas chan ma’alob u jóok’ol máak báaxal kaayée, wa u beet je’el ba’axak deportéeil, beyxan u kanik máax je’el ba’axak ka utschajak tu yich, ti’al náaysaj óol”, tu ts’ook a’alaj.

Edición: Emilio Gómez