Walkila’, ts’o’ok u p’a’atale’, u xuul kaajilo’ob México yéetel Estados Unidose’ noj ba’al ti’al u náajalta’al taak’in. U máan máak Centroamérica tak Méxicoe’ óoli’ “ma’ ko’oji’” tumen chéen 100 dolaarées ku tojoltik ti’ máak, ba’ale’ u k’áatal máak te’e xamano’ jach ko’oj, tumen k’ucha’an ichil 2 mil tak 10 mil doolarées; yaan ba’al u yil tu’ux kun máan ch’a’abil le máax kun máansbilo’, beey úuchik u ya’alal tumen Banco Mundial (BM).
Lela’ ku ye’esike’ maanal tak 100 u téenal u máas ko’ojil jump’éel ti’ le uláak’o’.
Ichil ba’ax tu ts’áaj k’ajóoltbil mola’aye’, bejil ku yáalkab América Central tak México le jump’éel ti’ le ma’ jach ko’ojtako’ob ichil tuláakal yóok’ol kaabi’, wa ku ke’ete’el tak yéetel le bajux ku tojoltik u k’áatal máak Pakistán tak Arabia Saudita.
En español: Cruce migrante en el norte es 10 mil por ciento más costoso que de Centroamérica a México
Beey túuno’, yaanal ba’al u k’áatal máak Estados Unidos, tumen u máansa’al wíinike’ maas jach táaj ko’oj.
Ts’o’ok u chan máan k’iin káajal u ya’alal tumen BM beyxan tumen uláak’ múuch’kabilo’obe’, u k’áatal máak tak Estados Unidos, kéen luk’uk máak Méxicoe’, ko’oj yóok’lal p’iisilo’ob je’ets’ ka’alikil áalkabnaj u jala’achil Donald Trump, tumen mu’uk’ankúunsa’abo’ob úuchik u yantal pak’be’en k’oja’an.
Ichil ba’ax jts’a’ab k’ajóoltbil tumen mola’aye’, ku chíikpajal walkila’, u p’áatal máak México wa u k’uchul máak tak Estados Unidose’ ku píitmáansik tak 9 mil 900 por siiento.
Ti’ jump’éel túumben xaak’al jts’a’ab k’ajóoltbile’, Banco Mundial tu ya’alaj Méxicoe’ táaka’an ichil u múuch’il jo’op’éel noj lu’umo’ob ma’ jach ya’ab taak’in yaan ti’obe’, ts’o’ok u éejentiko’ob ka “máansa’ak tu k’ab uláak’o’ob” u poliitikáasil táanxel kaajil máako’ob, tu’ux ku je’ets’el tak u beeta’al meyajo’ob ti’al u kaláanta’al xuul kaajo’ob yéetel u yantal tu’ux u wulabkúunsa’al máak chéen ku tukultik u k’áatali’.
Mokt’aano’ob máansa’an tu k’ab u jeelo’ob ti’al u kaláanta’al xuul kajo’obe’ ts’o’ok u yantal ichil Australia, Papua Nueva Guinea yéetel Nauru; Unión Europea yéetel Turquía; Reino Unido yéetel Ruanda; Estados Unidos yéetel México; beyxan Italia yéetel Libia.
“Mokt’aano’obe’ ts’o’ok u beetiko’ob u yantal xwo’okinil, tumen ma’ tu chúukpajal ba’al ti’al u kaláanta’al máak, tumen kéen beeta’ak ba’al je’ex u ya’alalo’ yaan ba’alobe’ ku kúulpachchajal ti’ ba’ax najmal u beeta’al tumen noj lu’umo’ob kéen k’uchuk táanxel kajil máako’ob yéetel ba’ax yaan u yil yéetel u páajtalil wíinik”, a’alab tumen BM.
U máansa’al tu k’ab u jeelo’ob
Te’e meyajo’, ku xo’okol ba’ax j-úuch ichil Italia yéetel Libia, tumen mokt’aane’ ch’a’achibta’ab tumen Tribunal Europeo de Derechos Humanos tu ja’abil 2012 yéetel tak polta’ab tumen Relator Especial de Naciones Unidas yóok’lal Derechos Humanos de los Migrantes, tumen tu p’ataj máak ichil u sajbe’entsil kíimil, ma’ tu kaláantaj ma’ u loobilta’alo’ob, tu beetaj u p’áatal wíinik ichil u sajbe’entsil u yantal sexual loobilaj, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Ichil ba’ax yaan u yil ichil México yéetel Estados Unidose’, BMe’ tu k’a’ajsaj tu ja’abil 2018e’, u jala’achil Donald Trumpe’ tu jets’aj jump’éel nu’ukbesaj tu xuul kajil lu’um te’e xamano’, ti’al u ja’atsal mejen paalal yéetel paalal ti’ u taatatsilo’ob wa máaxo’ob kaláantik, úuchik u jach “ts’áak u yóol” ti’al u beetik u jáawal u seen k’áatal máak mina’an u ju’unil tak te’elo’.
Tu ja’abil 2019e’, u noj lu’umil México tu k’amaj u meyajil u ya’abkunsik kanan ku beetik ti’al u jáawal u k’áatal táanxel kajil máaxo’ob, yéetel u je’elsik máaxo’ob kun k’áatik ka wu’ulabkúunsajo’ob, ka’alkil u máansa’al u ju’uno’ob tu táan tríibunal. Beey túuno’, jun jaats ti’ le ba’ax “máansa’ab tak tu jeel” lu’ume’, chíika’an ti’ ba’ax ku yúuchul ti’ kúuchilo’ob tu’ux ku kóojol táanxel kajil máako’ob, je’el bix le yaan Ciudad Juárez, tu’ux jóopsa’ab k’áak’ bin ti’al u ye’esa’al mina’an ki’imak óolil yóok’lal bix úuchik u je’elsa’al táanxel kajil máako’ob, tu’ux jkíim 40 u túul máako’obi’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
