Yéetel u ts’ook nu’uktaj ku beeta’al ti’al u tséentikubáaj máake’, u noj lu’umil Méxicoe’ táan u jeel jets’ik bix unaj u tséentikubáaj máak, tumen táan yéensa’al le beyka’aj bak’ jets’a’an najmal u jaanta’al, beyxan le próosesaartano’obo’, tumen unaj u chukiko’ob u 8 por siientoil le janal ku beeta’alo’; ts’o’okole’ táan xan u beeta’al jump’éel ti’ le ba’ax ch’a’achibta’ab ka’aj káaj u wakp’éel ja’abil meyaj le jala’acha’: u nonojkúunsa’al u jaanta’al janabe’enba’al ku yantal tu k’iintsilil, beyxan le ku yantal te’e lu’umo’obo’, tumen le je’elo’ “k’a’anan ti’al u tséentikubáaj wíinik yéetel ti’al ma’ u k’askúunta’al yóok’ol kaab”, tu ya’alaj Simón Barquera Cervera, máax jo’olbesik Centro de Investigación en Nutrición y Salud del Instituto Nacional de Salud Pública (INSP).
Le beetike’ jts’a’ab k’ajóoltbil lajunp’éel tsolnu’uk ku béeytal u beeta’al ti’al u yutsil tséentukubáaj máak, ba’ale’ tu’ux ka chíimpolta’ak u tojbe’enil wíinik, u kaláanta’al yóok’ol kaab. Le tsolnu’uko’obo’ beeta’ab tumen junmúuch’ jejeláas máako’ob táakano’ob ichil Grupo Intersectorial de Salud, Alimentación, Medio Ambiente y Competitividad (Gisamac), “jach mu’uk’a’an yanik u sientiifikoil tuukul ba’ax táant u tsolnu’ukta’al, tumen mina’an mix ba’al ku ch’a’anukta’al wa ma’ u toj óolal wíinik kéen u tséentubáaj”, tu ya’alaj Barquera Cervera.
En español: Base científica en nuevas guías alimentarias del sector salud
Tsolnu’uko’obe’ yaan u ts’a’abal k’ajóoltbil le 20 ti’ mayo ku talaa’, ts’o’okole’ u nooyile’, leti’e’ tséetajil tu’ux ka chíimpolta’ak yóok’ol kaab, yéetel tu’ux ka meyajta’ak kool.
Le beetike’, táan u beeta’al u túumbenil Plato del Bien Comer, tu’ux ka táakbesa’ak uláak’ ba’alo’ob ti’ le jeets’elo’ob walkila’, tumen u jaanta’al u yich che’ob yéetel ba’ax ku ts’áak lu’ume’ unaj u chukik u 50 por siientoil le janalo’; u jaanta’al leguminosase’ u, 15 por siientoil; i’inajo’ob yéetel serealo’obe’, jach u ya’abile’ 22 por siiento, yéetel chéen u 5 por siientoil janale’ unaj ti’al áaseites yéetel graasas sáaludablées. Beyxan, ku ya’alike’ unaj u chan ch’éenel u jaanta’al janalo’ob yaan u seeyosil a’ak je’el u beetik loobe’.
“Ma’ chéen beey úuchi u je’ets’el u ja’ajatsil le janalo’. Yanchaj u beeta’al sientiifikoil xaak’alo’ob, beyxan bix u bin u xu’upul janabe’enba’al, yéetel ba’ax k’a’abéet ti’al u yutsil yantal máak, ti’al ma’ u seen k’oja’antal”, tu tsolaj Barquera.
Tu tsikbaltaje’ “wa k-k’áat ka yanak yóok’ol kaab ti’al máaxo’ob ku taal tpaache’, k’a’abéet xan k-k’exik bix ktséentikbáaj. U chan ch’éenel kjaantik bak’, u yu’uk’ul chéen ja’ yéetel u na’atik máake’ chatarráa janale’ ko’oj yéetel ku beetik k’aas”.
Tsolnu’uke’, tu ya’alaj, jump’éel ba’al je’el u meyaj ti’al u nu’uktik bix u tséentikubáaj máak, ts’o’okole’ tu ch’a’achibtaj xan u nojba’alil u yutsil janal máak.
Barquera Cervera, juntúul ti’ le máaxo’ob táakpaj ti’al u beeta’al tsolnu’uko’obe’, tu ya’alaje’ beeta’ab “ti’al tuláakal máak, ba’ale’ ku páajtal u jéets’el ti’ lalaj lu’umo’ob, beyxan u mola’ayil Secretaría de Salud táan u meyaj ti’al u táakbesa’al janabe’enba’alob yaan te’e lu’uma’”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
