Betoe’, juntúul maaya xi’ipal kaja’an Seyé. Ka’aj síije’, yanchaj ti’ paraalisiís espastikáa tu ts’o’omel u pool; le ba’ax je’ela’ ma’ táan u cha’ik u péek u wíinkilal tu beel tumen tootchkil yanik u muuk’il. Ka’ache’ ma’ tu jach páajtal u xíimbal, ts’o’okole’ ku jach péech’olta’al tak tumen u yéet kaajalo’ob. Ba’ale’ walkila’, ts’o’ok tak u yantal jump’éel u kúuchil tu’ux ku meyaj.
Kex tumen tu lu’umil Yucatán ku ya’alal ma’ sajbe’entsil u kuxta’al máaki’ yéetel kaláanta’al u kaajile’, óoli’ u 3 por siientoil u kajnáalo’obe’ (kex 48 mil máako’obe’), ichil ba’ax chíikpaj tu xookil Inegi ti’ u ja’abil 2010e’, yaan wa ba’ax díiskapasiidaad ti’ob, ts’o’okole’ yóok’ol jump’éel puunto poorsentual yanik ti’ le máaxo’ob kuxa'ano'ob beyo' ichil tuláakal u noj lu’umil México.
Walkila’ 22 u ja’abil ti’ Edwin Alberto Palomo Tec. Jach paal ka tu yu’ubaj ba’ax u mina’antal u yóol máak yóok’lal u talamil u péek, le beetike’ tu yoksajubáaj ti’ droogáas yéetel káaltalil, ba’ale’ yéetel u yáantajil u láak’o’ob, u na’ yéetel u chiiche’, tu k’exaj u kuxtal.
Ts’akyajo’obe’ tu ya’alajo’obe’ ma’ tun bin xíimbal mix bik’in, mix xan tu kuxtal je’ex tuláakal máak, ba’ale’ leti’e’ béeychaji. “U k’a’ananile’, tumen tin tuklaj je’el in béeytale’”, tu ya’alaj Edwin Alberto.
Beey túuno’, le 10 ti’ abril máaniko’, tu jo’oloj ya’abach meyaje’, Beto Palomoe’ tu je’ek’abtaj u joolnaj jump’éel moliinóo, tu k’íiwikil u kaajal, tu’ux táan xan u ts’áak meyaj ti’ uláak’ ka’atúul u yéet kaajalo’ob, yéetel yaan tak u máan u t’ox juuch’ yéetel waaj ku konik.
Betoe’ káaj u meyajtik le je’ela’ walkila ka’ap’éel ja’abo’ob paachil. Ti’ ku meyaj ka’ach ti’ jump’éel moliinóo tu kaajal, ba’ale’ kex yéetel bix yanik u wíinkilale’, tu kanaj xíimbal, yéetel tak máan ti’ mootóo ti’al u máan u kon waaj.
Jujump’íitil káaj u yokol tu pool xan u ts’áak jump’éel molinóo. Ka’aj k’uch pak’be’en k’oja’an tu ja’abil 2020e’, káaj u péek yóok’lal, “ya’anach maáke’ ma’ tu béeytal u jóok’olo’ob ka’ach ti’al u manik u yo’och waaj, ba’ale’ in ti’ale’ meyaj, tumen kin jóok’ol in t’ox waaj te’e kaajo’. Diaskee ma’ jtsa’ay teen Covid-19i’, le beetike’ beychaj in chan much’ik taak’in”, tu tsolaj.
Yanchaj máax a’alike’ chéen chokoj pool, ba’ale’ lelo’ chéen tu péeksaj u yóol ti’al u béeytal u je’ik u tóortiyeriail “El Tío Goyo”, tumen beey ka’ach u k’aaba’ u nool Beto.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
