Wíinike’ kuxa’an walkil wey yóok’ol kaabe’, tu ch’a’aj jayp’éel jeenes ti’ neandertales, ts’o’okole’ le je’ela’ ku chíika’an ti’ bix yanik kni’, beey úuchik u ye’esik jump’éel túumben xaak’al beeta’ab tumen u ajxak’al xookilo’ob UCL (University College London).
Ku tukulta’ale’ yaan jump’éel jeen beetik u maas ka’antal jump’éel ni’ (ka’anal tak kaabal), ts’o’okole’ lela’ beey úuchik tumen ka’ache’ wíinike’ yanchaj u kajtal tu’ux jach táaj ke’el, tu jo’oloj luk’uko’ob África. Xaak’al tu’ux ila’ab le je’ela’ jts’a’ab k’ajóoltbil ichil u pikil ju’unil Communications Biology.
Ti’ le ts’ook 15 ja’abo’oba’, ka’aj ts’o’oksa’ab u t’o’olkíinsa’al u jeenomail neandertaale’, ts’o’ok u béeytal k-kanike’, leti’e’ kch’i’ibalo’ob tu nupajubáajo’ob yéetel Neandertales, ti’al beyo’ u p’áatal u ja’ajatsil u ADNilo’ob.
En español: Nariz de los humanos modernos es herencia de los neandertales
“Táan k-ilike’ u ja’ajatsil ADN p’ata’ab tumen neandertalo’obe’ yaan ba’al u yil yéetel bix u foormail u yich máak. Le je’ela’ míin k’a’abéetchaj u k’éexel ti’ kch’i’ibalo’obe’ tumen beey úuchik ti’ ya’abach u ch’i’ilankabil wíinik”, tu tsolaj Kaustubh Adhikari, máax múul jo’olbes le xaak’alo’.
Beey túuno’, ti’al u beeta’al meyaje’, xak’alta’ab u daatosil maanal 6 mil u túul bóoluntaryos ichil América Latina, máaxo’ob xa’ak’an yanik u ch’i’ibalo’ob yéetel europeail moosts, natibail ameríikanáa yéetel áafrikaanáa, máaxo’ob táakano’ob ichil u xaak’alil CANDELA jo’olbesa’ab tumen UCL, tu’ux much’a’ab máako’ob ti’ u lu’umil Brasil, Colombia, Chile, México yéetel Perú. Ajxak’al xooko’obe’ tu ketajo’ob ba’ax jenetikáa íinformaasyon jóok’sa’ab ti’ máaxo’ob táakpaji, úuchik u ch’a’abal u yoochel u táan icho’ob, ti’al beyo’ u jach p’i’isil beyka’aj náachil yaan ba’al tu táan u yicho’ob, je’el bix u u puuntail u ni’ wa u bóoxel u chi’, ti’al u yila’al jach bix u yicho’ob, tumen beyo’ béeychaj u nupa’al yéetel u jejeláas jenetiikóos máarkadorées.
Ajxaak’alo’obe’ tu yilajo’ob yaan kex 33 u p’éel u rejionesil jenomáa yaan ba’al u yil yéetel bix u foormail u yicho’ob, ba’ale’ ti’ le je’elo’obo’ 26 u p’éelale’ béeychaj u yila’al xan ti’ uláak’ máako’ob táakpajo’ob ti’ u lak’inil Asia, Europa wa África.
Ajxak’aalo’obe’ tu yilajo’obe’, ya’abach ti’ le máaxo’ob táakajo’ob natiibáa áamerikanáa u ch’i’ibale’ yaan ichil u jeenetikaile’ le jeen p’ata’ab tumen neandertalo’ob, ts’o’okole’ leti’ beet u ka’antal u ni’ob.
Ba’ax kaxta’abe’, u ka’ap’éelil ba’al ojéelta’ab ti’ u ADNil jach úuchben wíiniko’ob, yaanalo’ob ti’ Homo sapiens, ts’o’okole’ ku yantal ba’al u yil yéetel bix u foormail u táanil k-ich. Láayli’ le múuch’il meyaj máako’oba’, tu yojéelto’ob tu ja’abil 2021e’, yaan jump’éel jeen beetik u jelpajal bix u chi’ máak tumen leti’e’ jp’ata’ab tumen úuchben denisovanos.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
