Ajsutu’ut eek’o’ob, wa astroonomose’, béeychaj u cha’antiko’ob bix úuchik u lu’uk’ul juimp’éel pláaneta tumen jump’éel eek’; ku tukulta’ale’ láayli’ beey kun úuchul ti’ Yóok’ol Kaab tu’ux yano’on, ba’ale’ tu jo’oloj 5 mil miyoonesil ja’abo’ob, beey a’alab tumen jump’éel xaak’al jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil Nature.
Kéen p’áata’ak mina’an u kóombustibleil jump’éel eek’e’, ku sop’oktal tak kéen nojochchajak maanal jump’éel miyoon u téenal u nojochil, le beetike’ ku luk’ik je’el ba’axak wíinkilal ka táakak tu beel, tak pláanetas. Ajxaak’alo’obe’ ts’o’ok u yilko’obe’ yaan ba’ax chíibkesik bix eek’o’ob ma’ili’ luuk’nako’ob yéetel kéen ts’o’okok u beetiko’ob, ba’ale’ mix juntéen jach béeyak u yila’al táanili’ u yúuchul.
Te’e xaak’alo’ táakpaj u máakilo’ob Instituto Tecnológico de Massachusetts (MIT), Universidad Harvard, Caltech yéetel uláak’ estadunidenseil kúuchilo’ob.
En español: Logran observar en tiempo real cómo una estrella devora un planeta entero
Ila’abe’ planéeta jsa’ate’ míin ti’ luk’ ichil kgalaaxia, tu náachil 12 mil ja’abo’ob luus, naats’ ti’ u ka’anil Aquila. Te’elo’, ajsutu’ut eek’o’obe’ tu yilo’ob bix úuchik u wáak’al jump’éel eek’ tu beetaj u sáasilchajal maanal 100 u téenal le suuk u leelemo’, chéen ichil lajunp’éel k’iino’ob, ts’o’okole’, jach tu séeba’anil úuchik u sa’atal.
Ajxaak’alo’obe’ ku ya’aliko’ob pláaneta jsa’ate’ míin yaan u nojochil ka’ach Júpiter, ts’o’okole’ jujump’íitil úuchik u bin u kóola’al tumen nukuch eek’e’, tak ka’aj jaanta’ab tumen u chuunil.
K’iine’ yaan xan u luk’ik u Sistemail
Láayli’ beey kun úuchul ti’ Yóok’ol Kaab ichil 5 mil miyoonesil ja’abo’ob, kéen tóoka’ak yéetel jaanta’ak u pláanetasil Sistema Solar tumen K’iin.
Táan k-ilik ba’ax ku taal u k’iin yéetel Yóok’ol Kaab -tu ya’alaj jxak’al xook-. Wa yaan uláak’ wíinik táan u cha’antiko’on tu náachil 10 mil miyoonesil ja’abo’ob luus ka’alikil u jaanta’al Yóok’ol Kaab tumen K’iine’, je’el u yilko’ob bix u jach leelem chak ba’al, ku ts’o’okole’ ku yila’al beey ta’anpose’en tu bak’pachil, tak kéen ka’aj suunak je’el bix yanik ka’acho’”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
