Ti’ lajunp’éel siiberdelitoos yaane’, bolonp’éele’ je’el u páajtal u kaláanta’al ma’ u yúuchul wa ka péektsilta’ak ich kaaj talamilo’ob yaan tu paach, tumen u jaajile’, ti’ je’el máaxak je’el u yúuchule’; jump’éel ba’al yaan tu kuxtalil wíinik, je’el u yokolta’al u k’aaba’e’ wa u ba’alumbáaj máak, ts’o’okole’ je’el u k’uchul tak bix u kaláanta’al jump’éel lu’umil, j-a’alab tumen ajxak’al xooko’ob.
Tu ya’alo’obe’, siiberseguriidade’ jump’éel meyaj najmal u beetik tuláakal máak; jump’éel ba’al ku píitmáan ti’ chéen u k’a’abéetkunsa’al software yéetel hardware, tumen ku k’uchul tak tu kuxtal wíinik.
Ti’ jump’éel tiskbal jbeeta’ab jayp’éel k’iino’ob paachil, tu k’aaba’taj La ciberseguridad en el contexto de las Relaciones Internacionales, tu noj najil xook Facultad de Ciencias Políticas y Sociales (FCPyS), j-a’alabe’ yaan 12 u p’éel u múuch’ilo’ob kriimen organisaadóo ku meyajo’ob tu noj lu’umil México, máaxo’ob ku béeytal u yojéeltiko’ob ba’ax seeluláar nuupul ti’ jump’éel díirexion IP (yéetel le ku béeytal u yojéelta’al ba’ax díispositiboil oka’an ti’ Internet wa ti’ jump’éel reed), ts’o’okole’ ku béeytal u yila’al jach tu’ux yaan, le beetike’ séeba’an je’el u yokla’al máak.
Carlos Estrada Nava -juntúul u kóonsultoril siiberseguridaad, peritóo yéetel u jka’ansajil koomputóo foreensee’ ku meyaj Instituto Nacional de Administración Pública, tu ya’alaje’ k’a’abéet u yantal kúuchilo’ob ti’al ka’ansa’al ti’ máak jejeláas ba’alo’ob yóok’lal le je’ela’.
Kéen k’a’abéetkunsa’ak Internete’, ku je’ebel Chrome wa Firefox, ts’o’okole’, “wíinike’ aktáan yanik ti’ je’el ba’ax ookol k’aaba’ je’el u beeta’ale’”. Tu ya’alaje’ ma’ unaj u tu’ubul ti’ máake’ kéen u k’a’abéetkuns Internete’ ku p’áatik u chíikulal tu’ux ku máan.
Tu tsikbaltaje’ tu paachil k’iine’ yaan tak u yantal ba’alteltáambalo’ob pata’an u k’aaba’ beey kiintáa jéenerasyon; lela’ u k’áat u ya’ale’ yaan u táakbesa’al siiberespaasyóo, yéetel u seextaile’ leti’e’ déesinformasyoono’.
Carlos Ramírez Castañeda, jka’ansaj tu noj najil xook Universidad Anáhuac, tu ya’alaje’, tu noj lu’umil Méxicoe’ yaan 96.87 miyoonesil íinternautáas (2022), ts’o’okole’ le je’elo’ ku ye’esike’ máan yóok’ol u 9 por siientoil ti’ le ts’ook ja’aba’, beyxan Méxicoe’ jump’éel ti’ tuláakal noj lu’umo’ob tu’ux maas ya’abach siiber ataakées beeta’an ti’ le ts’ook ja’abo’obo’.
Tu k’a’ajsaje’, ka’aj yanchaj pak’be’en k’oja’ane’ káaj u maas k’a’abéetkunsa’al Internet; ya’anach mola’atobe’ yanchaj u beetiko’ob telemeyaj, ba’ale’ mina’an u jach p’íitil ba’ax k’a’abéet ti’al u kaláanta’al máax meyajtik, u siistemasil yéetel u nu’ukulo’obi’. Ti’ síiberatakeese’ yaan ka’ap’éel noj jaatsi’: yéetel malware (koodigóos yéetel k’aak’as prograamáas ku jupkubáajo’ob, ku jóok’siko’ob, ku k’exiko’ob, ku ka’a ts’íibtiko’ob daatóos yéetellibres de malware. Ichil ba’ax a’ala’an tumen CrowdStrike, estadunidenseil mola’ay, tu ja’abil 2022e’, u 71 por siientoil ataakees yanchaje’, beeta’ab yéetel u ka’ap’éel nu’ukulil, tu’ux chéen tusbil u beeta’al máak ti’al u béeytal u yokol tak tu’ux yaan u k’aaba’ wa k’a’anan ba’alo’ob yóok’lal.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
