Yóok’lal ba’ax ojéelta’ab ti’ jump’éel súupernobáa nojochkíinsa’ab yéetel úuchik u jóok’sa’al u jejeláasil oochelo’obe’, ajsutu’ut eek’o’ob, wa astroonomose’, tu k’a’abéetkunsajo’ob jump’éel teeknikáa ti’al u p’isik beyka’aj u taasail u bin u nojochtal ka’an wa úunibeersóo.
Meyaj beeta’abe’ tu ts’áaj ojéeltbil jayp’éel ba’alo’ob yóok’lal jump’éel úuchben tsikbal yaan yóok’lal beyka’aj u ja’abil le nuxi’ ka’analo’, j-a’alab tumen máxo’ob beet meyaj jo’olbesa’ab tumen Universidad de Minnesota. Ka’ap’éel noj ts’íibo’ob beeta’ab yóok’lal, yéetel jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil Science yéetel The Astrophysical Journal.
Ichil áastronomyae’ yaan ka’ap’éel p’iiso’ob jach jeets’elo’ob tu beel yóok’lal bix úuchik u xíitil le ka’ano’, k’aaba’inta’an xan “constante de Hubble”. Jump’éel ti’ le p’iisilo’oba’ ku yantel kéen jach ila’ak ba’ax ku yúuchul tu naats’il le súupernobaso’, yéetel u ka’ap’éelile’ ku k’a’abétkunsik ba’ax yaan ti’ ba’ax k’aab’ainta’an beey “fondo cósmico de microondas”, wa ráadiasyoon káaj u jáalk’ab áalkab ichil úunibersóo tu jo’oloj yanak Big Bang.
Ba’ale’, le ka’ap’éel p’iiso’oba’ ma’ jach kéet yaniko’obi’, yaan u jela’anil óoli’ yóok’ol u 10 por siientoil, le beetike’ yaan ya’abach tsikbalo’ob tu bak’pachil, ichil fiisikóos yéetel ajsutu’ut eek’o’ob. Wa ka’ap’éel p’iiso’ob jach jeets’elo’obe’, u k’áat u ya’ale’, u noj tuukul sientiifikóos jeets’el walkila’ yóok’lal ba’ax yaan ichil le úunibeersoe’, ma’ chúuka’ani’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
