Laura Poy Solano
U noj lu’umil Américae’ táan u máansik jump’éel noj talamil ichil u tojbe’enil u tuukul wíinik, tu ya’alaj máax jo’olbesik Organización Panamericana de la Salud (OPS), Jarbas Barbosa. Úuchik u yantal u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’, u kaajilo’ob le noj lu’uma’ “káaj u yilko’ob nukuch talamo’ob yóok’lal”, tumen ya’abchaj le jejeláas k’oja’anilo’ob wa jela’an ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel u tuukul wa u yóol máak, je’el bix chi’ichnakil (áansiedad) wa yajil lúubul óol (déepresyon), ba’ale’ beyxan nonojchaj máaxo’ob tselik u kuxtalo’ob.
U xaak’alil Una nueva agenda para la salud mental en la región de las Américas ku ya’alike’ ichil u noj lu’umil Américae’ lalaj ja’abe’ ku yantal óoli’ 100 mil u túul máak ku luk’sik u kuxtal, ts’o’okole’ le je’elo’ jump’éel ba’al ma’ chéen loobiltik máax ku kíimili’, tumen táaka’an xan u láak’o’ob yéetel máaxo’ob bak’pachtik.
A’alabe’ ichil le lajunp’éel noj lu’umo’ob tu’ux asab ka’anal yanik u taasasil u kíinsikubáaj máak ichil yóok’ol kaabe’, ka’ap’éele’ (Guyana yéetel Suriname) ti’ yano’ob tu baantail Américas.
En español: Crece la tasa de suicidios en América tras el Covid-19: OPS
“Ku péeksik u yóol máak le jaytúul máak xoka’an ku tselik u kuxtal, ts’o’okole’ jump’éel ba’al ma’ tu bin u yutstal, tumen ichil u ja’abil 2000 yéetel 2019e’, taasas ti’ le rejionoo’obo’ -yaan ba’al u yil yéetel u ja’abil wíinike’- ya’abachaj 17 por siientoil (7.3 tak 9 ichil lalaj 100 mil kajnáalo’ob), le beetike’ chéen u lu’umil Américase’, ichil le ukp’éel u soonasil OMS, tu’ux ila’ab ya’abchaj u taasil kaaj tu kíinsajubáaj te’e jaats k’iino’obo’”, jts’íibta’ab te’e xaak’alo’.
Máax jo’olbesik mola’aye’ tu ya’alaje’, u 80 por siientoil máaxo’ob máansik le talamo’oba’, mina’an u ts’aakil ti’ob, mix xan máaxo’ob yaan wa ba’ax sikoosis, le beetike’ ku tukultike’ “ma’ patal” le ba’ax ku yúuchula’, tumen u jo’olpóopilo’ob kaaje’ chéen ku jóok’siko’ob 3 por siientoil taak’in ts’a’aban ti’al meyaje’, ti’al ba’axo’ob yaan ba’al u yil yéetel u k’oja’anilo’ob wa talamilo’ob tu yóol wa u tuukul máak.
Campbell Barre’ tu ya’alaje’ jach táaj k’a’anan u mu’uk’ankúunsa’al meyajo’ob ti’al u k’a’aytal sajbe’entsil u kinsikubáaj máak, ba’ale’ beyxan ti’al u k’éexel ba’alo’ob ku máan tu paach, je’el bix loobilaj, peech’ óolal yéetel u p’a’atal paachil máak yóok’lal u ch’i’ibal, tumen lelo’ ku jela’ankunsik wa ku loobiltik u tuukul wa u yóol máak.
Ichil xaak’ale’ ku ya’alal chi’ichnakil yéetel yajil lubul óole’ u yóoxp’éel yéetel u kamp’éelil ba’ax beetik ma’ u béeytal u meyaj máak América Latina, u ka’ap’éel lu’umil tu’ux asab ya’ab u yu’uk’ul alkool ichil tuláakal yóok’ol kaab, tu’ux láayli’ xan táan u bin u ya’abtal u kíinsikubáaj máak.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
