Yéetel u sak nook’il kabnáale’, junmúuch’ ko’olele’ táan u jach meyaj tu kaajil Ciudad de México ti’al u cha’abal u kuxtal u yik’elo’ob kaab. Abeja Negra SOS u k’aaba’ múuch’ káaj u meyaj tu ja’abil 2018, ka’aj káaj u péek Adriana Velíz, juntúul xbéeterinarya ku meyaj ti’al u jala’achil le noj kaaj walkila’, tumen tu yilaj ka’ach kéen t’aanak máak tu jo’olpóopilo’ob kaaj ti’al u ya’aliko’ob yaan u yik’elo’ob kaabe’ jach jumpuul u ya’alal u kíinsa’alo’ob.
Le beetike’, leti’ yéetel uláak’ u yéet meyajo’obe’ tu kaxto’ob ba’ax u beeto’ob yéetel le je’ela’. “To’one’ k-kaláantiko’bo tumen sajbe’entsil yanik u ch’éejelo’ob”, tu ya’alaj Velíz, máax ku meyaj tu múuch’kabil Abeja Negra SOS. “To’one’ kmeyaj ti’al ma’ u kíinsa’alo’ob jach jumpuul. K-ilik ka cha’abak u kuxtalo’ob”.
Ichil tuláakal yóok’ol kaabe’, ts’o’ok u p’íitkunsa’al le beyka’aj ik’elo’ob yaan ti’ le ts’ook ja’abo’oba’. Ku tukulta’ale’ chéen ti’ Estados Unidose’ ts’o’ok u ch’éejsa’al kex u 25 por siientoil ik’elo’ob kaab ti’ le ts’ook 40 ja’abo’ob. Ti’al u káajal le 2023a’, kabnáalo’ob ti’ u noojolil Méxicoe’ tu yaj óoltajo’ob “u seten kíinsa’al” u miyoonesil ik’elo’ob kaab tumen u seen k’a’abéetkunsa’al péestisidáas.
En español: Colmena por colmena, un grupo de mujeres salva abejas en la CDMX
U p’íittalo’obe’ yaan ba’al u yil yéetel wíinik: u k’a’abéetkunsa’al kiimikóos k’aastak u ti’alo’ob, u k’askúunta’al tu’ux ku kajtalo’ob yéetel u seen chokolil yóok’ol kaab. Ajxak’al xooko’oeb’ ku ya’aliko’obe’ u bin u ch’éejelo’obe’ je’el u beetik u jelpajal ya’abach ba’alo’obe’.
Tu ja’abil 2019, u mola’ayil Naciones Unidas tu k’a’aytaj u sajbe’entsil u bin u ch’éejel le mejen ba’alche’oba’ “je’el u beetik u jach p’áatal ich sajbe’entsil” janabe’enba’al ti’al wíinik. Adriana Correa Benítez, juntúul xka’ansaj ku máan u xak’alt u yik’elo’ob kaab Universidad Nacional Autónoma de México, tu ya’alaje’ wa ka p’íitchajako’obe’, je’el xan u p’íitchajal ba’axo’ob ku beeta’al ti’al ma’ u seen chokojtal yóok’ol kaab tu noj lu’umil México.
Ti’ le ts’ook jo’op’éel ja’abo’oba’, múuch’kabile’ ts’o’ok u xíimbaltik le noj kaajo’, ti’al u kaláantik ik’elo’ob kaab ku yantalo’ob ti’ che’ob, najo’ob wa poostes. Ts’o’ok u jeel k’exik kex 510 u p’éel xuuxo’ob, tu’ux yaan kex 80 mil u p’éel ik’elo’ob kaab, ts’o’okole’ le je’elo’ ku taal u ts’áaj kex 40 miyoonesil u túul le mejen ik’elo’oba’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
