Fernando Tun Dzul, máax kaambanaja’an yóok’lal Recursos Naturales, yéetel ku meyaj tu kúuchil Centro de Investigación Científica de Yucatán (CICY), tu ya’alaje’, u k’e’exel bix u k’a’abéetkunsa’al lu’um ti’al u meyajta’al yéetel u beeta’al najo’ob ti’ k’áaxe ts’o’ok u beetik u jach u’uyal ooxol tu lu’umil Yucatán.
“Ma’ táan u páajtal kseen ch’akik che’ yéetel kseen beetik najo’ob chéen beyo’, tumen le je’elo’ ba’alo’ unaj u ch’a’anukta’al ti’al u je’ets’el bix kun meyajta’al lu’um ti’al u beeta’al najo’ob; jach talam u k’exa’al ba’al kéen ts’o’okok tumen u ya’abil u bak’pachil noj kaaje’ jéechkab yanik, yaan u k’áaxil, ts’o’okole’ ba’ax ku páajtal u beeta’ale’, leti’ u cha’abal u kuxtal le k’áax je’elo’”.
“K’áaxo’ob, che’ob yéetel xíiwo’ob yanili’ob te’e lu’umo’, jach k’a’anantako’ob ti’al ma’ u seen yu’ubal ooxol; ikil u bin u nojochkíinsa’al kaaj tu bak’pachil péeriferikoe’, táan u ye’esik bix u bin u k’a’abéetkunsa’al yaanal bixi u lu’umil k’áax, tumen ka’ache’ ku ts’áako’ob iik’ ti’ kaaj, yéetel ma’atech u jach yu’uba’al ooxol”, tu tsikbaltaj.
En español: Reforestación, clave para revertir incremento de temperatura en Yucatán
Tun Dzule’ ku xak’altik jejeláas ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel ba’ax k’aaba’inta’an beey Cambio Global en Ecosistemas Neotropicales, le beetik tu tsolaje’, jach k’a’anan u nu’uktal bix táan u nojochkíinsa’al kaaj, ti’al beyo’ kex ka’a beeta’ake’, u cha’abal u kuxtal k’áax.
Beey túuno’, tu ya’alaje’ kex ka beeta’ak nu’ukbesajo’ob ti’al u pa’ak’al che’ob te’e kaajo’, najmal xan u je’ets’el uláak’ nojoch k’áaxo’ob ti’al u jach úuchul paak’áal, ts’o’okole’ jach chéen u ti’al; je’el bix xan u péektsilta’al ich kajnáalo’obe’ ka yanak kex junkúul che’ ti’ lalaj najo’ob yaan te’e kaajo’, tu’ux xan ka chíimpolta’ak beyka’aj u nojochil le najo’ ti’al u je’ets’el máakalmáak che’il kun pa’ak’ali’.
Tu tsikbaltaje’, ichil 5 yéetel 6 graados sentiigradóos ku béeytal u p’íitkunsa’al wa ka yanak che’ob, wa ku ke’etel yéetel kúuchilo’ob tu’ux mina’ani’; je’el tak u béeytal 10 graadóss, ba’ale’ najmal ma’ u ch’a’akal che’obi’.
Yóok’lal u le’ che’ob ku báanale’ yaan k’iin ma’atech u yóota’al te’e najo’obo’, tu ya’alaj, ba’ale’ leti’e’ u k’áat ka ch’éenek u yila’al chéen beey sojole’, tumen lelo’ ku meyaj beey áabono ti’al le lu’umo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
