U seen ya’abtal sáasilo’ob k’askúuntik yóok’ol kaabe’, je’el u beetik u ch’éejel kóokayo’ob, tumen leelem u xch’uupulile’ ku sa’atal ichil sáasil yaan ti’ kaaj, ts’o’okole’ u joojopáankile’ ku k’a’abéetkunsik ti’al u t’anik u xiibil ba’alche’ ti’al ka yanak u mejenil.
U yantal k’aak’as sáasil, wa kóontaminasyoon lumiinikáa, ma’ tu beetik uts ti’ uláak’ ya’abach ba’alche’ob, tumen yóok’lale’ k’éex jayp’éel ba’alo’ob, je’el bix beyka’aj súutukil ku máan chukbil ba’alche’ob tak u xóot’ol u beel uláak’ ba’alche’ob ku yantal u bin ti’ uláak’ lu’umo’ob. U xch’upul kóokayil (Lampyris noctiluca) ya’ax leelem ku beetik. U sáasile’ ti’ yaan tu nak’, yéetel ti’al u t’anik u xiibile’ ku jojopáankil, ba’ale’ ma’ tu tsa’ayalo’ob xik’nal ti’ túumben k’áaxo’ob ti’al u náachtalo’ob ti’ le seenkech sáasilo’obo’.
En español: Contaminación lumínica amenaza con extinguir las luciérnagas
Le beetike’, Estelle Moubarak, Sofia Fernandes, Alan Stewart yéetel Jeremy Niven, ti’ u noj najil xook Universidad de Sussex (Reino Unido), káaj u xak’altiko’ob ba’ax seen talamilo’ob ku máansik u xiibil kóokay ti’al u kaxtik u núup ti’ lu’umo’ob tu’ux jach sáasilkúunsa’an. Le túune’, tu yilajo’obe’, sak sáasile’ ku talamikúunsik ti’ u xiibil kóokay u kaxtik u leelem xch’uupil, ts’o’okole’ lelo’ jump’éel ba’al jach je’el u k’askúuntik ba’al ichil tuláakal kóokayo’ob yaan yóok’ol kaab. Ba’ax kaxta’abe’ jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil Journal of Experimental Biology.
Tu jo’oloj máanak molbil jaytúul kóokayo’obe’ ti’ jump’éel áak’ab tu k’áaxil South Downs (Reino Unido), Moubarake’ tu biinsaj tak tu láaboratoryo ti’al u jupik u xiibil kóokay ichil jump’éel “láaberintóo” yaan u foormail “Y” ba’ale’ tu’ux mina’an u jeel sáasili’.
Múuch’ meyaje’, tu ts’áaj u xiibil kóokay tu kaabalil u woojil Y, tu’ux xan jts’a’ab jump’éel ya’ax LED óoli’ je’ex le u ti’al u xch’uupulil, ba’ale’ lelo’ tak tu ka’analile’, ti’al u yila’al wa ku k’uchul u xiibili’.
Tu jo’oloje’, jts’a’ab jump’éel sak sáasil tu ka’analil le láaberintóo, yaan u muuk’ ichil 25 Lux (25 u téenal maas jach sáasil ti’ u sáasil uj), yéetel 145 Luz (je’ex le yaan ti’ jump’éel faroláa). Ka’alikile’ tuláakal kóokaye’ tu kaxtaj LED wa éek’jolch’e’ene’, chéen u 70 por siientoil béeychaj u beetik wa ma’ jach sáasil u joojopáankil sak sáasil, yéetel chéen 21 por siientoil ik’elo’obe’ tu kaxtajo’ob núup wa maas k’a’am u sáasili’.
U sáasil le láaberintoo’ tu beetaj u xáantal u xibil kóokay tu yáanalil; ma’ péeknaj u kaxt u xch’uupulil. Ba’ale’ wa éek’jolch’e’ene’, péeknajo’ob tu jo’oloj 32 segundóos.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
