Te’e k’iino’oba’, máaxo’ob beetik jejeláas sientiifikoil meyajo’obe’ yaan u béeytal u xak’altiko’ob ba’ax much’a’ab ichil u ja’abil 2020 yéetel 2021 tumen ba’ax k’aab’ainta’an beey Instrumento Espectroscópico de Energía Oscura (DESI, yóok’lal bix u k’aaba’ ich inglés t’aan), jump’éel nu’ukbesaj ku beeta’al tumen jejeláas noj lu’umo’ob, tu’ux ku táakpajal u ajxak’al xookilo’ob Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM), yéetel le ku béeytal xan u k’ajóolta’ab jejeláas ba’alo’ob yóok’lal óoli’ 2 miyoonesil áastronoomikóo ba’alo’ob.
“U cha’ak’abta’al le daatoso’, noj xáak’ab ba’ale’ kéen ts’o’okok u beeta’al xaak’al ku meyajta’ale’ yaan u jelbesik bix u na’ata’al éenerjiyáa oskuuráa”, tu ya’alaj Mariana Vargas Magaña, u x-xak’al xookil Instituto de Física (IF).
Je’el bix u bin u jáayal u ka’anil yóok’ol kaabe’, u kóochil sáasil ku jóok’ol tumen galaxiase’ láayli’ u bin u nojochtal xan; le ke’ela’ k’ajóolta’an beey corrimiento al rojo. U meyaj DESIe’ leti’ u much’láantik ba’ax ku bin u yojéelta’al ti’ miyoonesil galaxias, ts’o’okole’ ku béeytal u k’a’abéetkunsa’al ti’al u k’as na’ata’al jayp’éel k’a’anan ba’alob ma’ ojéelta’ani’, je’el bix éenerjiyáa oskuurá.
Le beetike’, ti’al u meyajta’ale’ k’a’abéetkunsa’ab 5 mil u p’éel fiibráas ooptikáas, jach táaj p’aayachil tsola’ab yéetel m5 mil roboto’ob, yéetel le kaxta’ab u séeba’an mu’uch’ul u sáasil galaaxias maas jach táaj náach yaniko’ob.
Kéen ila’ak jach ma’alob yanik ba’al ti’al u meyaje’, ku béeytal u ch’a’abal tak 5 mil jejeláas oochelo’ob, ts’o’okole’ k’a’abéet u xáantal kex 20 minutóos, le beetike’ ts’o’ok u béeytal u beeta’al jump’éel maapáa 3D tu’ux yaan 700 mil u p’éel nu’ukulo’ob, ba’ale’ lelo’ chéen ku ye’esik uno por siientoil ti’ le beyka’aj kun xak’altbil yéetel le nu’ukulo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
