Leonardo Páez
“K’áaxil ba’al ka wa’alal –tu ts’íibtaj Jaime Sabines– tumen chéen k’ajóolta’an tu’ux yaan jats’uts paak’áalo’obi’, ma’ k’áaxi’”. Ts’o’okole’ beey, ku tukulta’ale’ ti’al u beetik máak u jpay wakaxil, wa torero, k’a’abéet a yáax ila’al beey juntúule’, je’el bix tukulta’ab tumen Rodolfo Gaona, máax jach k’ajóolta’ab ichil u yits’atil wakax, chéen ba’axe’ ma’ jach beey u yúuchul yéetel jyukatekoil pay wakax (Valladolid, 1973) Víctor Balam, pata’an u k’aaba’ beey El Chamaco. 14 u ja’abil ka’aj káaj u wa’atal tu táan wakax, ti’ cha’ano’ob úuch káajak u beeta’al tu péetlu’umilo’ob Yucatán, Campeche yéetel Quintana Roo. “Kin t’a’anal xan ti’al u bin paay tak Tabasco yéetel Oaxaca”, ku ya’alik yéetel ki’imak óolal.
Ku ya’alike’, ku béeytal u much’ik máak cha’an tu jo’oloj 34 ja’abo’ob káajak u máan jpaay -yéetel 20 jach je’ex le máax cho’obakúunsik jpaay- tumen yaan máax jach uts tu yich u cha’antik, bix u payik wakax kéen okok yiknal, tumen leti’e’ oka’an tu pool jpay wakax u beelal. Chéen jump’éel meetróo yétel 55 sentiimetróos u ka’analil. Ku búukintik u cháalekoil jpay waxak, ba’ale’ kéen paaynake’ ku pitik tumen jach ooxol u yu’ubik. Chamacoe’ ku t’a’anal jpaay tumen jo’olpóopo’ob, ba’ale’ beyxan tumen u yuumilo’ob mola’ay yéetel tak tumen jk’iino’ob, ti’al u noj ba’alkúunsa’al cha’an ku beeta’al te’e kaajo’obo’. K’ucha’an ruedóo tak yóok’ol káalesáa, beyxan ti’ limuusináa, xíimbalil wa ti’ tsíimin; leti’e’ chéen u k’áat u ye’es jats’uts cha’an, tumen máax cha’antike’ uts tu yich.
Ti’ cha’an ku beeta’al te’e kaajo’obo’, ku táakpajal ya’abach máaki’; yaane’ ku beetik u táabladóo, uláak’o’obe’ ku bo’olo’ob ti’al u yoksa’al wakax tumen promesáa, ichil uláak’ ba’alo’ob. Yaan k’iine’ u cha’anta’al kóorridae’ ku ts’o’okol tak chúumuk áak’ab. Ku k’a’aytal kex 12 wa 14 u túul wakaxo’ob, ba’ale’ jujump’íitil u bin u k’uchul u jeelo’ob tak kéen náakak 60 u túulal. Ma’atech u kíinsa’alo’ob, tumen ku máano’ob le’ebil tumen máaxo’ob nat’ik tsíimik, chéen tumen uts tu yich u beetiko’ob.
Líik’en yéetel uláak’ paalal tu yóotajo’ob ka’ach u kano’ob pay wakax, ba’ale’ ku náakal u yóolo’ob tumen ma’ tu tsa’ayalo’ob kéen u yilo’ob u talamil ti’al u beeta’al. Mix bik’in in tu’ubs Mariano Canto, juntúul jpay wakax ts’o’ok u ch’íijil, ka tu tokubáaj ti’ u k’óoch juntúul cebú 500 kilóos u aalil yéetel u jach utsul paayil. Le je’elo’ tu jach péeksaj in wóol, yéetel leti’ beet in jet’sik leti’ taak xan in kanik in beetej.
Ka’aj káajene’ chéen ti’al in chupik cha’an, ts’o’okole’ káaj in wokol tu jeel uláak’o’ob, tak ka’aj káaj in k’ajóolta’al yéetel in kanik bix in payik ts’íiktak wakax. Tak walkila’, ts’o’ok 11 u téenal in k’óocha’al yéetel jo’otéen ts’o’ok u káachal in baak; yaane’ maanal jump’éel ja’ab táan in wutstal ti’. U pa’ayal wakax de formal tu lu’umil Yucatáne’ óol jelekbal, ba’ale’ ma’ cha’an ku beeta’al ti’ kaajo’obi’, tumen le je’elo’ mix máak je’elsik, tu ts’ook a’alaj El Chamaco Balam.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
