de

del

Máaxo’ob beetik xaak’ale’ tu tsikbaltajo’ob ba’ax ku tukultiko’ob yóok’lal cheemo’ob kaxta’abo’ob ichil jump’éel ts’ono’ob yaan Yucatán, úuchik u yáax beeta’al xaak’alo’ob ti’ láaboratorios yaan tu lu’umil Méxuco, beyxan ti’ táanxel kaajo’ob. Tu ya’alajo’obe’ míin k’a’abéetkunsa’abo’ob ti’al u beeta’al kili’ich ba’alo’ob. 

Walkil ka’ap’éel ja’abo’obe’, u arkeologóos ku bulkubáajo’ob yáanal ja’ ti’ u mola’ayil Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) tu kaxto’ob le chemo’, ka’alikil u beeta’al meyajo’ob ti’al u kaláanta’al úuchben nu’ukulo’ob, meyajta’an tumen Secretaría de Cultura ti’ Gobierno de México, ikil táan u beeta’al u meyajilo’ob Tren Maya, tu jaatsil 4, ku yáalkab ichil Izamal (Yucatán) tak Cancún (Quintana Roo).

Beey túuno’, le 28 ti’ junio máaniko’, úuchik u beeta’al 12° Congreso Internacional de Mayistas, tumen u noj najil xook Universidad Nacional Autónoma de México, ajxak’al xooko’obe’ tu tsikbaltajo’ob le ba’ax ku tukultiko’obo’.

Máax p’ata’an u jo’olbes Oficina Península de Yucatán tu yáamil Subdirección de Arqueología Subacuática (SAS) ti’ u mola’ayil INAH, Helena Barba Meinecke, tu ya’alaje’ ajxaak’alo’obe’ káaj u bulkubáajo’ob tu ts’ono’otil San Andrés, tu winalil octubre ti’ u ja’abil 2021, le beetik ts’o’ok u béeytal u beeta’al modeelóos 3D ti’ le chemo’, ti’al u je’ets’el beyka’aj u nojochil: 2.15 meetróos u chowakil, 45 sentiimetróos u kóochil yéetel 36.5 sentiimetróos u ka’analil. 

Te’e xaak’alo’ ila’abe’ yaan ya’abach u baakel weech yéetel wíinik, le beetik ku tukulta’ale’ óoli’ beey ti’al k’uub meyajnajij, ts’o’okol túun u ts’a’abale’, oksa’ab ichil le áaktúuno’, ma’ili’ búuluke’.

 

Lee: Canoa hallada en cenote de Yucatán habría tenido uso ritual: Expertos

 

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan