Yóok’lal bix táan u bin u chokojtal yóok’ol kaabe’ táan u tukulta’ale’ yaan u k’as éemel k’oja’anilo’ob ku tsa’ayal ti’ máak je’el bix se’en, yéetel yaan u ya’abtal tak 47 por siiento le ku tsa’ayal ikil u seen beetik ooxol, je’el bix xan yaayaj nak’il yéetel le ku tsa’ayal yóok’lal bektoro’ob, je’el bix deenguée yéetel u k’oja’anil Chagas, beey tsikbalta’ab ichil Sexta Comunicación de México, beeta’ab tumen Naciones Unidas.
Yaan ba’alo’ob ts’o’ok u jach chíikpajalo’ob yóok’lal k’eexilo’ob yaan yóok’ol kaab, je’el bix u ya’abtal k’oja’anilo’ob tu yóok’lal. Ichil ba’ax yaan u yil yéetel deenguée’, ba’ax ojéela’an nuupul yéetele’ leti’e’ úumedado’, cháak yéetel áaltituud. Ila’abe’, tu jo’oloj tak 20 seemanáas jach ts’aatáanta’abe’, u ka’antal tak jump’éel graadoo sentiigradóo u k’íinalil u yóok’ol kabil k’áak’náabe’, tu beetaj u chíikpajal maas ya’abach máak tsa’ay ti’ le k’oja’ana’, tu tsikbaltaj Horacio Riojas, máax ku meyaj tu mola’ayil Instituto Nacional de Salud Pública.
Le’elo’ tsikbalta’ab ka’aj tsikbalta’ab ba’ax chíikpaj ti’ u xaak’alil Cambio climático y sus impactos en México, meyajta’ab tumen jump’éel u nu’ukbesajil xaak’al yóok’lal le je’ela’, ti’ u noj najil xook UNAM, tu’ux tukulta’abe’, ikil u k’éexel yóok’ol kaabe’ ku yila’al u ya’abtal xan u pa’ak’al k’oja’anilo’ob, yéetel maas jach ya’ab u k’i’iptajal pooléen, le beetike’, je’el xan u beetik u yantal talamilo’ob ti’al máaxo’ob ku jéesbal.
Beey túuno’, yóok’lal u k’eexilo’ob yóok’ol kaabe’ yaan xan u ya’abtal káardiobaskuulaar k’oja’ano’ob, u ya’abile’ ti’ le yaan u yil yéetel u jach beetik ooxol, ts’o’okole’ maas je’el u chíikpajal ti’ nojoch máako’ob.
Riojas tu ya’alaje’, wa ka k’uchuk na’akal tak siinko graadóos u chokoj ooxolile’ je’el xan u ya’abkunsik le beyka’aj ba’ax nuupul ichil bix k’askúunta’anil atmoosferáa yéetel xan beyka’aj ka’aj kun kuxtal máak kéen ch’íijik.
Constantino González, ku meyaj tu mola’ayil Instituto de Ciencias de la Atmósfera y Cambio Climático, ti’ u noj najil xook UNAM, tu ya’alaje’ u jejeláasil k’eexilo’ob kun yantal ti’ yóok’ol kaabe’ je’el u yantal ba’al u yil yéetel patojeenóos, tumen u ya’abil ba’ax tsa’ayksik k’oja’ane’ ik’elo’ob, paarasitóos yéetel biiruso’ob, je’el bix peech yéetel k’oxol. Ts’o’okole’ tu ya’alaje’, múuch’ meyaj tu’ux táaka’ane’ ku xak’altik ba’ax yaan u yil yéetel deenguée, zika, chikunguya, u chokwil Nilo yéetel u k’oaja’anil Lyme.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
