Sak u k’u’uk’mel, ts’o’okole’ jach jeets’el u xik’nal, ba’ale’ kéen jo’op’ok u bine’ ku yu’ubal beey tu bin u jaja’ che’eje’, le beetik beey p’ata’an xan u k’aaba’: gaviota reidora. Kaja’an ich Área de Protección de Flora y Fauna “Laguna de Términos”.
U sientofikoil k’aaba’e’ Leucophaeus atricilla (ba’ale’ ka’ache’ jatsa’an beey Larus atricilla), juntúul Charadriiiforme ch’íich’ u ch’a’amaj u moots ti’ Laridae baatsil.
K’ajóolta’an tumen yaan u boox p’óok, ts’o’okole’ u paache’ láayli’ óol beey u boonilo’ yéetel le je’elo’ ku núupul tak tu xiik’. Ku p’isik ichil 38 yéetel 43 sentiimetróos, tu tsikbaltaj Jacqueline May Díaz, máax beetik u k’a’aytajilo’ob u múuch’kabil Desarrollo y Medio Ambiente, A.C.
U koj yéetel u yooke’ chachaktak wa booxtak; kéen t’aanake’, óoli’ beey k’a’am u che’eje’ “ja, ja, ja, ja, ja”, ba’ale’ yaan ajxak’al xooko’ob a’alik beey u t’aano’oba’: “ca já, c ajá”.
Ch’íich’e’ ku yila’al tu xamanil Golfo de California, tu’ux yaan u jáalikilo’ob Pacífico tak Colima, tak tu’ux ku xa’aypajal yéetel Atlántico tak te’e noojolo’, tu’ux táaka’an tak u petenil Yucatán.
Ku jaantik xnook’olo’ob wa u ye’el péepeno’ob, ba’ale’ yaan u jeel ba’alo’ob ku luk’ik; yaan ba’al u yil tu’ux ku yantal ti’al u jóok’sik u yo’och.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
