Nataliae’ táan ka’ach u suut tu meyaj, je’ex suukile’, ba’ale’ te’e k’inake’ xúuk juntúul wíinik ka tu ma’amachaj, le beetike’ jp’áat tu tuukul yaayaj ba’al, k’uuxil, chi’ichnakil, ts’o’okole’ ma’ xan t’aan 911i’, le beetik ma’ xan táakbesa’ab ichil éestadistikáas tu’ux ku ye’esa’al Quintana Rooe’ jump’éel lu’um sajbe’entsil ti’al ko’olel.
Tu petenil Yucatáne’, Quintana Rooe’ u yáax lu’umil tu’ux asab ya’ab u byoláarta’al ko’olel ichil lalaj 100 mil kajnáalo’ob, ts’o’okole’ Kaanpeche’ ti’ yaan tu jo’op’éel kúuchil. Ba’ale’ le je’elo’ siifráas tu’ux ma’ táaka’an ko’olelo’ob je’ex Natalia, tumen ma’ xoka’an ichil óofisyaal grafikáas, je’el bix le ku beeta’al tumen Secretariado Ejecutivo del Sistema de Seguridad Nacional, óofisyaal mola’ay ku meyaj ti’al u jóok’sa’al le xookilo’oba’.
Te’e xookilo’, ku chíikpajal Kaanpech; leti’e’ yáax kúuchil, ichil tuláakal México tu’ux ku loobilta’al ko’olel, tu’ux ma’ táakbesa’an ka’atúul ko’olel ma’ úuch ku kíinsalo’ob tumen u núupo’obi’, ts’o’okole’ tu kíinsubáajo’ob xan, tu kaajil Ciudad del Carmen.
Beey túuno’, tu yáax wakp’éel winalo’ob le ja’aba’, tu lu’umil Kaanpeche’ ojéelta’ab yanchaj 959 u túul ko’olel óota’ab loobiltbil (jo’otéen sáansamal), lela’ u k’áat u ya’ale’, yaan wíinik tu yóotaj u beetej.
Secretariadoe’ u xokmaj yaan 100 u p’éel noj kaajo’ob ichil tuláakal México, tu’ux yaan ko’olel kíinsa’ani’; ti’ u yóoxp’éel péetlu’umilo’on le petenila’, yaan kex jump’éel noj kaaj tu’ux asab ya’ab kíinsa’an ko’oleli’: Kaanpeche’ ti’ yaan Carmen, Kaanpech, Champotón beyxan Calakmul.
Tu péetlu’umil Quintana Roo ojéelta’ab yanchaj 683 u túul ko’olel loobilta’ab tu yáax wakp’éel winalo’ob u ja’abil 2023, beey chíikbesa’ab tumen Secretariado, ts’o’okole’ te’elo’ leti’e’ tu’ux asab ya’ab u yúuchul t’aan 911 tumen ku byoláarta’al ko’oleli’.
Beyxan te’e péetlu’umo’, leti’e’ tu’ux asab ya’ab u loobilta’al ko’olel tumen u núup, tumen ojéela’an yanchaj 612 u p’éel kaasóos tak le junio máaniko’, lelo’ u k’áat u ya’alej, kex óoxtéen sáansamal úuchij. Kaanpeche’ ti’ yaan ichil le yáax lajunp’éel lu’umo’ob, tumen yanchaj 170, kex juntéen sáansamal; yéetel Yucatáne’ maas chan náach yanik, tumen yanchaj 78 u p’éel kaasos, le ojéeltabo’obo’ .
