de

del

Ch’oj kaan

Chan ba’alche’ ts’áak u p’iis u yantal ik’elo’ob
Foto: Rigoberto Ramírez Cortés

Le chan ba’ala’, ts’o’ok u suuktal u yila’al ich najao’ob. Hemidactylus frenatus, u sientifikoil k’aaba’. Ku yila’al óoli’ tuláakal México, ba’ale’ u ya’abile’ tu petenil Yucatán. Ch’oj kaabe’ yáax yanchaj Estados Unidos, ba’lae’ ts’o’ok u k’i’itpajal ti’ ya’abach u lu’umilo’ob América.

Cristóbal Carrión, máax jo’olbesik Planetario Sayab, ti’ u kaajil Playa del Carmen, tu tsolaj le mejen ba’alche’oba’, k’aaba’inta’an ich káastelan beey geckos, ts’o’okole’ ya’ab u yila’al tu’ux yaan k’áax yéetel tu’ux ooxol. 

U ch’i’ibale’ u ch’a’amaj ti’ u baatsil Gekkonidae. Ya’abach ti’ u jejeláasile’ kuxa’an ti’ che’ob, tu’ux ku jaantik ik’elo’ob. Tumen wíinik ts’o’ok u k’askúuntik ya’abach k’áax tu’ux kuxa’ane’, yanchaj u yokolo’ob ti’ najo’ob, ti’al u máan te’e pak’o’obo’. “Ku ts’áako’ob u p’iisil u yantal ik’elo’ob je’ex k’oxol, wa u mejenil síina’an, te’e najo’obo’, tumen leti’ ku jaantiko’ob”, tu ya’alaj.

Tu tsikbaltaj xane’, maas ma’alob u yantal ich najo’ob, kex ka t’aano’ob. Ya’abach máake’ k’aas u yilik, yéetel yaan u kuuch ku ts’a’abal kex ma’ jaaji’, tumen ma’ tu tsa’aysik k’oja’anil ti’ máak, mix xan tu beetiko’ob k’aasi’. 
Ku p’isiko’ob tak 15 sentimeetróos yéetel ku kuxtal tak jo’op’éel ja’ab tu jach ya’abil.