Ichil ba’ax ts’a’aban k’ajóoltbile’, tu noj lu’umil Méxicoe’ kaja’an 14 miyoonesil máako’ob máaxo’ob tsaayal diabeetes, ts’o’okole’ ja’ab man ja’abe’ ku yantal u xo’otol ook kex 70 mil u téenal, yóok’lal ba’ax k’ajóolta’an beey pie diabeetikóo. Ba’ale’ walkila’, yaan jump’éel ts’aak meyajta’ab tu kúuchil Centro de Ingeniería Genética y Biotecnología (CIGB) tu noj lu’umil Cuba. Ila’abe’ ichi tuláakal máaxo’ob tu luk’o’ob le ts’aako’, u 90 por sientoile’ utschaj u yooko’ob, beey tu tsikbaltaj Julio Baldomero Hernández, máax jo’olbesik Investigaciones Clínicas ti’ u kúuchil CIGB.
Leti’ xane’ tu ya’ale’ tu jo’oloj óoxp’éel ja’abe’ ya’abach ba’alo’ob je’el u k’éexele’, tumen beey tu bin u p’áatal paachil u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’, yaan u béeytal u ch’a’ajolta’al múul meyaj táan ka’ach u beeta’al ichil CIGB yéetel u mola’ayilo’ob toj óolal ti’al u yáanta’al máaxo’ob tsaayal ti’ob le k’oja’ano’.
Tu winalil junio ti u ja’abil 2006e’, u ts’aakil Heberprot-P béeychaj u beeta’al u rejiistroil sáanitaryóo tu noj lu’umil Cuba, ts’o’okole’ u pateenteile’ chíimpolta’an ti’ 47 noj lu’umo’ob, yéetel k’a’abéetkunsa’ab ti’al u yutsil maanal 450 mil máaxo’ob yaan ti’ob diabeetes ichil tuláakal yóok’ol kaab. Ku béeytal u lu’uk’ul tumen je’el ba’ax uulseráasil pie diabético (UPD). Julio Baldomero Hernándeze’ tu ya’alaje’ UPDe’ jump’éel ti’ le yáax ba’axo’ob beetik u talamtal ba’al yéetel le k’oja’anilo’. Ku chíikpajal ti’ u 15 por sientoil ti’ máaxo’ob yaan diabetées, ts’o’okole’ tu chúumukil le beyka’ajo’ kéen yaachajak u yooko’obe’ mix bik’in u ka’a utstal, le beetike’ sajbe’entsil u xo’ot’ol ti’ob.
Cubanoil ajxak’al xooko’obe’ tu beetajo’ob u ts’aakil Heberprot-P, yáax yéetel chéen u jaajil yaan de beyo’, tu ya’alaj Baldomero Hernández. Te’e ts’aako’ ts’a’aban Factor de Crecimiento Epidérmico Humano Recombinante, jump’éel ba’ax ku beeta’al yéetel íijenieryáa jenéetika.
Wíinik tooj u yóole’, ku beetiko’ob u yantal le suustansyáa je’elo’ ichil u wíinkilal, u ya’abile’ tu k’aab u chi’. Ku beetik uts ti’al u yantal organogénesis yéetel ti’al u ka’a yantal tejiidóos.
Jxak’al xook tu ya’alaje’ le suustaansyáa je’elo’ ku beetik u tijil tu’ux yajo’, ba’ale’ máax ti’ tsaayal diabetese’ ma’ tu jach béeytal u beetiko’ob u yantal tu wíinkilal. Le beetike’ ma’ tu tijil tu’ux yaj. Yéetel túun u ts’aakil Heberprot-Pe’ ku ka’a yantal le je’ela’, ba’ale’ yaan ba’al u yil bix u máakil yéetel bix le tu’ux yajo’, beyxan bix u yutstal tu jo’oloj wakp’éel semaanáas.
