U xaak’al u mejen xiixel ba’ax yaan ti’ úuchben kuumo’ob k’a’abéetkunsa’ab tu jatsk’iinil Edad de Broncee’ tu chíikbesaje’, u kajnáalilo’ob Cáucaso ku jaantiko’ob ka’ach jump’éel u jejeláasil kéej, siierbóo, taman, yéetel wakaxo’ob, tu k’iinilo’ob Maykop (3700-2900 a.C.).
Ts’o’ok u chan máan k’iin káajak u je’ets’el tuukulo’ob tumen arkeologos, yóok’lal ba’ax seen nu’ukulo’ob ku beeta’a ka’achij. Ti’al u béeytale’ ku xak’alta’al úuchben ts’íibo’ob yéetel jayp’éel nu’ukulo’ob. Chéen ba’axe’, yóok’lal ba’ax yaan u yil yéetel janale’, ts’o’ok xan u káajal u yila’al ba’ax suukchaj u jaanta’al yéetel bix u beeta’al ka’achij.
“Jach noj ba’al u tukulta’al ba’ax le ku cha’akal ka’ach te’e kuumo’obo’ -tu ya’alaj Shevan Wilkin, ti’ u noj najil xook Universidad de Zúrich (Suiza)-. U yáax chíikulal próoteina jaanta’ab ka’alikil táan ka’ach jump’éel k’iimbesaj: nojoch kuum. Chíika’an nonoj janal le ku beeta’alo’, ma’ chéen ti’al jaytúul máako’obi’”.
En español: ¿Qué comían los humanos en la Edad de Bronce?: Esto revela un nuevo estudio
Beey túuno’ ti’ túumben xaak’al beeta’abe’ -yéetel jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil iScience- béeychaj u k’a’abéetkunsa’al arkeolojiyáa ti’al u yojéelta’al ba’ax sen cha’akab jach te’e nukulo’ob ila’abo’obo’.
Mola’ab waxakp’éel u xiixel janal yaan ka’ach ichil ukp’éel kuumo’ob muka’an ka’ach tu baantail Cáucaso. Kaaj chúumuk yaan ti’ u k’áak’náabil Caspio yéetel Negro, yéetel ku yila’al tu chowakil u noojol-lak’inil Rusia tak Turquía, tu’ux táaka’an kaajo’ob k’ajóolta’an walkila’ beey Georgia, Azerbaiyán yéetel Armenia.
Ila’ab túune’, te’e kuumo’obo’ chaka’ab u bak’el sierbóo, wakax, yaks wa u buufalosil ja’. Beyxan ila’ab yaan u xiixel tamal, le beetik xane’ ti’ kuumo’obe’ beeta’ab xan laakteos.
Yéetel u yáantajil radiokarbonoe’ béeychaj u je’ets’el tumen ajxak’al xooko’obe’, kuumo’obe’ míin k’a’abéetchajo’ob ichil u ja’abilo’ob 3520 yéetel 3350 a. C.. Le beetike’, yaan kex 3 mil ja’abo’ob u yúuchbenilo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
