Ichil u ja’abil 2022e’, tu noj lu’umil Méxicoe’ kíinsa’ab 31 máaxo’ob kaláantik yóok’ok kaab. Lela’ ku chíikbesik “nonoj úuchik u p’íitchajal” wa ku ke’etel yéetel beyka’aj yanchaj tu ja’abil 2021, tu’ux yanchaj 54 máak kíinsa’abij; beyxan a’alabe’, 16 u túul ti’ le máako’obo’, máasewalo’ob yéetel kantúule’ abogado’ob.
“Le bix yanik ba’al tu noj lu’umil Méxicoe’ ma’ ch’éenek u ye’esik sajbe’entsil u kuxtal máaxo’ob ku meyajo’ob ti’al u yutsil le lu’uma’”, a’alab ti’ tsolmeyaj beeta’ab tumen Global Witness.
Beyxan te’e tsoolmeyaj ku k’aaba’tik Siempre en pie, personas defensoras de la tierra y el medio ambiente al frente de la crisis climática, a’alabe’ yaan uláak’ ba’alo’ob talamkúunsik u meyaj le máako’oba’, je’el bix u yoksa’al saajkil ti’ob, u k’ata’al u beelo’ob, u ch’a’pachta’alo’ob yéetel u ts’a’abal u kuucho’ob.
Tsoolmeyaje’ ku ya’alike’, yanchaj mil 910 máako’ob ku meyajo’ob ti’al u kaláanta’al yóok’ol kaab ichil tuláakal yóok’ol kaab máaxo’ob kíinsa’ab ichil u ja’abil 2012 yéetel 2022, ti’ le je’elo’obo’ kex 177 u túulal kíinsa’ab le ja’ab máaniko’, (juntúul lalaj ka’ap’éel k’iin), yéetel kex bolontúul, ti’ lajuntúul kíinsa’abe’, úuch América Latina.
Beyxan, maanal óox jaats máaxo’ob kíinsa’abe’, úuch Colombia, tu’ux yanchaj 60 u túulal.
Tu ja’abil 2012 leti’ ka’aj káaj u ts’íibta’al tumen Global Witness u k’aaba’ máaxo’ob ku kíinsa’al tumen u kaláantiko’ob yóok’ol kaab, ts’o’oke’ ila’abe’, tu noj lu’umil Colombia yanchaj kex 382 u túulal, le beetik le noj lu’umil je’elo’ leti’e’ tu’ux asab ya’ab tak poolo’ob beeta’an yóok’lal u kíinsa’al máak beyo’, ichil tuláakal yóok’ol kaab te’e jaats k’iino’obo’.
U 88 por sientoil máaxo’ob kíinsa’ab tu ja’abil 2022e’, úuch América Latina. Beyxan, yanchaj uláak’ 43 máak kíinsa’ab Brasil; 31 tu noj lu’umil México yéetel Hondurase’, 14.
Uláak’ ba’ale’, u 34 por siientoil loobilaj beeta’ab le ja’ab máaniko’, úuch ti’ máaxo’ob méek’a’an tumen máasewal kaaj, kex tumen la jaatsila’ ku chíikbesik chéen 5 por sientoil u kajnáalilo’ob yóok’ol kaab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
