Jairo Magaña
Tu jo’oloj yanak líik’saj t’aan jayp’éel k’iino’ob paachil ti’al u k’áata’al ka cha’abak u k’a’abéetkunsa’al jejeláas ba’alo’ob beeta’an yéetel agrokiimikóo ku k’aaba’tik Glifosatoe’, máax jo’olbesik Secretaría de Desarrollo Agropecuario (SDA), Ramón Ochoa Peña, tu ya’alaje’ táan u beeta’al meyajo’ob ti’al u péektsilta’al u k’a’abéetkunsa’al entomopatógeno kuuxum yéetel ik’elo’ob, je’el bix Crisopa Carnea, ti’al u ts’aatáanta’al k’aak’as ik’el yéetel ti’al u ma’alobkúunsa’al paak’áal ku beeta’al te’e péetlu’umo’.
Tu ya’alaje’, ichil ba’ax yaan u yil yéetel Crisopa wa Crisoperla, jump’éel nu’ukbesaj beeta’ab bin tumen Instituto Tecnológico y Agropecuario de China (ITACH) ba’ale’ ma’ k’a’anankúunsa’ab tumen jala’ach oka’an meyaj ka’achij, kex tumen jach uts bix jóok’ik ba’al yéetel paak’áalo’ob tu’ux k’a’abéetkunsa’abij, u ya’abile’ túunta’ab ti’ u paak’alil ixi’im meyajta’ab Camino Real (Tenabo, Hecelchakán, Dzitbalché yéetel Calkiní).
Beyxan, noj najil xooke’ táan u meyaj ti’al u beetik entomopatógeno kuuxumo’ob ti’al u k’a’abéetkunsa’alo’ob xan beyo’, tumen tu ka’ap’éel microorganismos yaan ba’alo’ob k’a’anantak, yóok’lal ba’ax ku beetiko’ob yéetel ba’ax suuk u jaantiko’ob; lela’ u k’áat u ya’ale’, kuuxume’ je’el u meyaj ti’al u kíinsa’al u loobil paak’áal, yéetel crisopae’ ti’al k’aak’as ik’elo’ob yéetel xnook’olo’ob ku yokol ti’ paak’al ixi’im ichil tuláakal yóok’ol kaab.
Tu k’a’ajsaje’, ts’o’ok u beeta’al xaak’alo’ob ti’al u yila’al u yutsil u meyaj le ba’alo’ob beya’, ts’o’okole’ jump’éel je’el tak u beetik uts ti’ máaxo’ob meyajtik maanal 20 ektaareasil paak’áal.
Uláak’ ba’ax tu ya’alaje’, walkila’ áagrokimikose’ u ts’ook ba’ax ku k’a’abéetkunsa’al ichil téeknolojiikóo meyajo’ob ku k’a’aytal ichil kolnáalo’ob; tak u mola’ayil Secretaría de Agricultura y Desarrollo Rural (Sader) kaxtik uláak’ ba’alo’ob ti’al ma’ u yantal u meyaj le áagrokiimikoso’, yéetel ts’o’ok u jets’ik mokt’aano’ob ti’al u yantal múul meyaj ichil mola’ayo’ob beetik xaak’alo’ob, ti’al u béeytal u k’a’abéetkunsa’al le bioteknikaso’oba’ ti’ le maanal 130 mil eektareasil paak’áal yaan tu péetlu’umil Kaanpech.
