Xlukume’, sajbe’entsil yanik u ch’éejel ikil u seen meyajta’al lu’um, ba’ale’ leti’e’ “nonoj” u yáantaj ti’al u béeytal le koolo’, tumen yaan ba’al u yil yéetel kex u 6.5 por sientoil ti’ tuláakal u paak’áal serealo’ob ichil tuláakal yóok’ol kaab, beey úuchik u chíikbesa’al ti’ jump’éel xak’al xook jts’a’ab k’ajóoltbil te’e k’iino’oba’.
“Xlukumo’obe’ ku yáantajo’ob tu 6.5 por sientoil u paak’alil i’ixim, áarros, trigóo, sebadáa, ichil uláak’ ba’alo’ob, yéetel u 2.3 por sientoil léeguminosas chíikbesik maanal 140 miyoonesil tóoneladáas lalaj ja’ab”, jets’a’ab tumen ajxak’al xooko’ob ti’ ts’íib jóok’sa’ab tu pikil ju’unil Nature Communications.
“Áantaj” ku ts’áak xluukume’ ku na’ata’al tumen ajxak’al xooko’ob ikil u yila’al u porsentajeil beyka’aj ba’al ku yantal tu yóok’lalo’ob.
Ojéela’anili’e’ ku beetiko’ob uts ti’ le lu’umo’, beyxan ti’al u nuuktal xíiwo’ob. U galeríase’ ku cha’ak u máan ja’, beyxan u ta’obe’ ku tséentik xíiwoo’o yéetel ku yáantajo’ob tak ti’al u yantal ormoonas ku cha’ak u nojochtal xíiwo’ob.
Ba’ale’ ajxak’al xooko’ob beet meyaje’ tu kaxto’ob bix u yáax béeytal u xokiko’ob beyka’aj uts ku beetiko’ob ti’ kool. Le beetike’, tu xak’alto’ob jach tu’ux ku yantal le xluukumo’obo’, beyxan tu’ux yaan ke paak’áalo’obo’ ts’o’oke’ tu ketajo’ob yéetel uláak’ xaak’alo’ob beeta’an tu’ux ku je’ets’el jayp’éel ba’alo’ob ojéela’an kéen yanak xnook’olo’ob te’e lu’umo’.
U yuumilo’ob xaak’ale’ tu ya’alo’ob áantaj ku ts’áak xlukume’ maas jach táaj chíika’an ti’ noj lu’umo’ob yaan te’e noojolo’, ts’o’okole’ ku ye’esik u 10 por sientoil le beyka’aj sereales ku meyajta’al África subsahariana yéetel u 8 por sientoile’ leit’e’ ku yantal América Latina yéetel Caribe.
Tu ts’ooke’ ajxak’al xooko’obe’ tu ya’aljo’obe’ u k’i’itbesa’al uláak’ bix u ma’alobkúunsa’al paak’áale’, ma’alob u péektsilta’al, tumen beyo’ ku béeytal u ts’aatáanta’al kuxtal, beyxan xluukumo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
