NASAe’ yaan u túuxtik óoxp’éel koetéesil sondeo tak ionosfera ka’alikil táan u chi’ibil k’iin le 14 ti’ octubre ku taala’, ti’al u béeytal u xak’altik bix u jelpajal ba’al ti’ áatmoosfera superior kéen p’íitchajak u sáasil k’iin.
U k’aaba’ meyaje’ jets’a’ab beey Perturbaciones atmosféricas alrededor de la trayectoria del eclipse wa APEP, ts’o’oke’ jo’olbesa’an tumen Aroh Barjatya, máax ku meyaj tu noj najil xook Universidad Aeronáutica Embry-Riddle. U chi’ibil k’iine’ yaan u chíikpajal tu chik’inil Estados Unidos, beyxan yaan tu’ux ti’ América Central yéetel América del Sur.
Tu ka’analil 75 kiloometrose’, iik’e’ ku súutul elektrikóo. Le beetike’, k’aaba’inta’an beey ionosfera tumen te’elo’, le ba’ax k’ajóolta’an beey kóomponente ultravioleta ku jóok’ol ti’ le sáasilo’ ku jóok’sik u elektroonesil aatomóos ti’al u béeytal u beetik ya’abach iones yéetel elektroones ku ka’antalo’ob. U muuk’ K’iin túune’, ku p’atik jumpáayil le mejen ba’alo’ob ku paklan kóolkubáajo’ob bul k’iin. Ba’ale’, je’el bix u bin u yéemel K’iine’, ya’abach ti’ leti’obe’ ku ka’a xa’ak’tikubáajo’ob ti’al u súutul aatomóos neutróos ka’alikil oka’an áak’ab, ts’o’oke’ ku ka’a jatskubáajo’ob kéen jóok’ok k’iin.
Kéen yanak chi’ibil k’iine’, u sáasil k’iine’ ku sa’atal, ts’o’oke’ ku ka’a chíikpajal ti’ xéexet’ lu’umo’ob óoli’ te’e miismóo súutuko’. Beey túuno’, ku k’uchul u súutukile’, u síisil iik’ yéetel u aalil ionosferae’ ku yéemel, ts’o’oke’ ku ka’a ka’antal, ka’alikil u túuxtik oondas tu ts’u’ le ionosferao’.
“Wa ka tukultik ionosferae’ beey jump’éel taanke tu’ux ku yáalkab jayp’éel oondáase’; chi’ibil uje’ óoli’ beey jump’éel laancha ku k’atik u ja’il le chan taankeo’”, tu ya’alaj Barjatya ti’ k’a’aytajil ts’íib. "Ku p’atik u chíikulal tu yáamil ba’ale’ beyxan tu paach, ts’o’oke’ u ka’analil ja’e’ ku jáa na’akal je’el bix u bin u ka’a okol”.
Beey túuno’, máaxo’ob ku meyaj tu nu’ukbesajil APEPe’ táan u tukultiko’ob u túuxtiko’ob óoxp’éel koetées: le yáaxo’, 35 minutos ma’ili’ káajak u chi’ibil k’iin tu tojil baase tu’ux kun líik’il White Sands, tu kaajil Nuevo México; uláak’ jump’éele’ ka’alikil táan chi’ibil k’iin yéetel u ts’ooke’ tu jo’oloj 35 minutos ts’o’okok. Yaan u bak’pachtiko’ob bej tu’ux kun máan Uj tu táan K’iin. Lalaj coetee’ yaan u cha’ak kamp’éel mejen sientifikóo nu’ukulo’ob yaan u p’isik k’eexilo’ob kun yantal ti’ elektrikóo yéetel magnetikóo kaampos, beyxan u aalil yéetel u síisil. Wa tumen jóok’ tu beele’, le je’elo’obo’ leti’e’ yáax p’iisilo’ob kun yantal yéetel kun ch’a’abil ti’ jayp’éel u jaatsilo’ob ionosfera ka’alikil táan chi’ibil k’iin.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
