Junmúuch’ áastrofisikóose’ ts’o’ok u ye’esike’, wa tumen ba’ax k’ajóolta’an beey materyáa beeta’an yéetel axionese’, je’el u beetik u yantal kex uláak’ jump’íit sáasil ku taal ti’ pulsaante eek’o’ob.
Beey túuno’, ku ya’alale’, sáasil jóok’ol ti’ ba’ax k’ajóolta’an beey axionese’ -jump’éel chan súubatomikáa partikuláa ma’ béeyak u ye’esa’al wa jach jaaj ku yantale’- ku chíikpajal beey u oondasil radyóo, ba’ale’ le jump’íit sáasil je’elo’, chéen jun jaats ti’ tuláakal le beyka’aj sáasil ku k’uchul tak tu’ux yano’on to’on.
K’a’anan u jach ojéelta’al tu beel bix je’el u yantal jump’éel púlsar xma’ axionesil, beyxan bix u yantal jump’éel púlsar yéetel axionesil ti’al u yila’al ba’ax u jela’anil, ti’al beyo’ u je’ets’el beey u p’iisil mateeryáa oskuráa.
En español: Desactivan 10 mil teléfonos usados para extorsiones
Le je’ela’, leti’e’ ba’ax meyajta’an tumen junmúuch’ fiisikóos yéetel astronomóos. Múul meyaj beeta’ab tumen u noj najilo’ob xook Princeton yéetel Amsterdame’, ts’o’ok u béeykunsik u jets’ik lu’um ti’al u na’ata’al bix u yantal ba’ax k’aaba’inta’an beey axiones, beyxan bix u púuts’ulo’ob ti’ gráabitasyoonail muuk’ kóoliko’ob ti’ u eek’il neutronées, yéetel bix u súutulo’ob ráadiasyoon de raadyo ma’ mu’uk’antaki’, kéen púuts’uk.
Kéen ts’o’okoke’, ba’ax chíikpaj te’elo’, máansa’ab ti’ kóomputadoráa ti’al u béeytal u káajsa’al u beeta’al axiones tu bak’pachil púlsares, úuchik u k’a’abéetkunsa’al síimulasyoones yéetel u xookolilo’ob plaasmáa de ts’ook jeneraasyóon, yáax beeta’abo’ob ti’al u na’ata’al fisikáa ku yantal kéen jóok’sa’ak u oondasil raadyo tumen púlsares, beey ts’a’ab k’ajóoltbil tumen u noj najil xook Universidad de Amsterdam.
Tu jo’oloj beeta’ak púlsares birtuaalese’, máak’anta’ab ti’al u k’i’itbesa’al axiones yéetel u yáantajil kaampos magneetikóos ti’ u eek’il neutronées. Le je’elo’ tu ts’áaj u páajtalil u na’ata’al tumen ajxak’al xooko’obe’, beyka’aj ti’ le oondasil raadyos yanchaj tu ts’ook, beyxan u tukulta’al bix le je’ela’, je’el u beetik u yantal uláak’ u senyalil raadyo, jumpáay ti’ le ku yantal tumen le púlsaro’.
Le ba’ax chíikpaje’, oksa’ab ti’ jump’éel yáax prueba. K’a’abéetkunsa’ab ba’ax ila’ab úuch yéetel 27 púlsares naats’tako’ob, ts’o’oke jke’et yéetel u oondasil radyo ila’ab yéetel le modeloso’, ti’al u yila’al wa yaan tu’ux jach píitmáan le beyka’aj yanchajo’, ti’al beyo’ u yila’al wa je’el u yantal wa ba’ax chíikbesik jaaj ku yantal axiones.
Ba’ale’, ba’ax ila’abe’ “ma’” beyi’, wa “ma’ béeytak u ye’esa’ali’”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
