Jump’éel u jejeláasil ixi’im ts’o’ok u jach úuchtal, kex 5 mil ja’abo’ob, káajak u meyajta’al tumen u máasewal kaajilo’ob sierra mixe, ba’ale’ walkila’ táan u ch’úukta’al tumen tráansnasional mola’ayo’ob yóok’lal beyka’aj u yutsil u béeytal u ch’a’ako’ob nitroojenóo ku yáalk’ab ti’ iik’, ti’al u fertiliisartikubáaj kex mina’an wíinik kaláantik, ti’al beyo’ u ch’éejel u k’a’abéetkunsa’al féertilizantes nitrogenadóos.
Olotón ixi’ime’ jump’éel i’inaj siijil tu péetlu’umil Oaxaca. Walkila’ u yich estadunidenseil ajxak’alo’obe’ ts’o’ok u súutul u yicho’ob yóok’ol tumen u k’áat u jóok’so’ob u patenteil ba’ale’ ma’ táan u ts’a’abal meyaj beeta’an tumen kaajo’ob úuch káajak u meyajtiko’ob.
Tu noj lu’umil Méxicoe’, ku béeytal u yila’al u jejeláasil le ixi’ima’ chéen tu péetlu’umilo’ob Oaxaca yéetel Chiapas tumen u pa’ak’ale’ ku k’a’abéetkunsik uts lu’um yéetel k’iin, ba’ale’ ajxak’al xooko’obe’ táan u tuklik u jumpáaykunsik utsil ba’al u kanmajo’ob ti’al u ti’alintiko’ob nitrógeno, ti’al beyo’ u béeytal u máansa’al ti’ uláak’ u jejeláasil ixi’im.
En español: Olotón, el ‘maíz del futuro’ de la sierra mixe acechado por biopiratas
Ku tukla’ale’ le noj ba’ala’ uts ti’al u meyajil paak’áal tumen beyo’, je’el u béeytal u p’íitkunsa’al le beyka’aj féertilisantees nitrogenados ku k’a’abéetkunsa’al walkila’, tumen ku ch’a’abal ti’al u ma’alobkunsa’al paak’áal ixi’im ku beeta’al, ba’ale’ ku jach kóontaminaro’ob yóok’lal beyka’aj CO2 ku p’atiko’ob, yéetel u yalabile’ ti’ ku lúubul ich uk’be’en ja’.
Ba’ale’, Antonio Turrent, máax ku meyaj Sistema Nacional de Investigadores (SNI) ku ya’alike’ le táan u yóota’al beetbile’ jump’éel ba’al k’aaba’inta’an biopiratería tumen ma’ tu chíimpolta’al meyaj beta’an tumen máasewal kaajo’ob mix xan ba’ax u beetmo’ob ti’al u ma’alobkúunsa’al, tumen úuchben máako’ob tu káajs u beeto’ob, ts’oo’oke’ uláak’ ba’ale’ ma’ táan u k’amiko’ob mix jump’íit náajal wa ku patentarta’al.
U t’aanil biopirateríae’ tsola’an tumen Gabriela Soto, máax ku meyaj tu noj najil xook Universidad de Harvard, tu áanalte’il Laboratorios en la selva, tu’ux u ts’íibtmaje’: “U ch’a’abal xma’ su’utsil ba’ax u ti’al wa ba’ax u yojel kaaj yéetel u yáantajil legal ba’alo’ob, ya’abach juntéenake’ yéetel patentes”.
Walkila’ UNAM yéetel uláak’ mexikanoil mola’ayobe’ táan u meyajo’ob ti’al ka béeyak u chíimpolta’ak u biolojikail fíijasyon nitrógeno olotón ixi’ime’ u ti’al mixe kolnáalo’ob, máax ti’ unaj u ts’a’abal ju’un jets’ik u ti’alo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
