K’eexilo’on táan u yantal ti’ yóok’ol kaab yóok’lal ba’ax ku seen beetik wíinike’ jach k’a’am u jaats’, le beetik ajxak’al xooko’obe’ táan u ya’aliko’ob tun káajal Antropoceno: jun jaats u k’iinilo’ob yóok’ol kaab jach túumben, beeta’an tumen wíinik, tu’ux ku yila’al Yóok’ol Kaabe’ jelbesa’an tumen wíinik yéetel industrias.
Óol tu chúumukil siiglo XX, u k’íinalil u yóok’kabil lu’ume’ ts’o’ok u ya’abtal kex medyóo gradóo, ba’ale’ láayli’ ti’ yaan ichil le jeets’el unaj u yantal ichil interglaciar ti’ u jaats k’iinil glacial, beey jts’a’ab k’ajóoltbil ti’ xaak’al jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil The Conversation.
En español: ''Al menos 50 mil años'': revelan cuánto durará el cambio climático que ya provocó el ser humano
Xaak’ale’ jóok’sa’ab tu winalil septiembre ti’ u ja’abil 2023, ts’o’oke’ ts’o’okili’ u yantal 38 k’iino’ob tu’ux píitmáan 1.5ºC u téemperaturail yóok’ol kaab ichil preindustrial k’iino’ob, ts’o’oke’ le je’elo’ unaj u xuul u yantal tumen beey je’ets’ik tumen Convención de las Naciones Unidas sobre el Cambio Climático (CMNUCC). Ka’ach’ ti’ le uláak’ ja’abo’obo’, le je’elo’ jump’éel ba’al “ma’ jach suuka’an u yúuchuli’”, ts’o’okili’ ma’ili’ okok u ja’abil 2000e’ "mix juntéen yáax úuchuki’".
Máaxo’ob beet xaak’ale’ tu ya’alajo’obe’ u chokotal yóok’ol kaabe’ táan u yúuchul tumen tu bin u ya’abtal xan gases de efecto invernadero; jun jaatse’ tumen tu kaxta’al ka éemek beyka’aj contaminación atmosférica yaan ti’ le ts’ook ja’abo’oba’, ti’ k’áak’náab ba’ale’ beyxan ti’ lu’um; uláak’ jaatse’ tumen u “néenilo’ob klu’ume’” ku ka’atéenkunsiko’ob chokoj ooxol, ba’ale’ tu bin xan u ch’éejelo’ob je’el bix u bin u p’íitchajal u yeeloil k’áak’náab, ka’aj káaje’ ku yúuchul chéen Ártica, ba’ale’ ti’ le ts’ook ka’ap’éel ja’abo’oba’, séeba’an úuchik u káajal xan Antártida.
Beey túuno’, ti’al u je’ets’el beyka’aj chokoj wa síis k’a’abéet u yantal k’iino’ob ti’al u kuxtal wíinike’, k’a’abéet u yantal emisiones negativas —ku yúuchul kéen yanak maas CO2 ti’ le beyka’aj ku yokol te’e atmosferao’— le beetike’, “ti’al máaxo’ob ku taal pcch k’iine’, yaan ba’alo’ob ma’ jach jeets’eli’”, a’alab tumen ajxak’al xooko’ob.
Edición: Ana Ordaz
